Հոդվածներ

ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆԻ ԲԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՊԱՏԿԵՐՈՒՄ

 Հա­մաշ­խար­հայ­նաց­մանհա­մա­տեքս­տում ի ­հայտ ե­կած հիմ­նախն­դիր­նե­րի շար­քում ա­ռանձ­նա­հա­տուկ տեղէ զբա­ղեց­նում պե­տութ­յուն­նե­րի միջև փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի վե­րա­սահ­ման­մանհիմ­նախն­դի­րը: Մաս­նա­վո­րա­պես, երբ ազ­գա­յին և մշա­կու­թա­յին ինք­նութ­յան(ինչ­պես նաև` ազ­գա­յին պե­տութ­յան) հիմ­նախն­դի­րը ձեռք է բե­րել բարդ ու վի­ճար­կե­լիբնույթ: Այն է` տե­ղա­յին մշա­կույթ­նե­րի և ինք­նութ­յուն­նե­րի մեջ գլո­բալ մշա­կույթ­նե­րիև ինք­նութ­յուն­նե­րի ներ­թա­փանց­ման արդ­յուն­քում տե­ղի է ու­նե­ցել լծոր­դում­նե­րիև դի­մադ­րութ­յան նոր ու­ժե­րի վե­րա­դա­սա­վո­րում:

Այս­պի­սով` ներ­քինու ար­տա­քին մի­ջա­վայ­րե­րի փո­փո­խութ­յուն­նե­րը հայ հա­սա­րա­կութ­յան և կա­ռա­վա­րողշրջան­նե­րի առջև դրել են նոր պայ­ման­նե­րին հա­մար­ժեք ռազ­մա­վա­րա­կան և մար­տա­վա­րա­կանծրա­գիր մշա­կե­լու խնդրա­կա­նը: Այս հա­մա­տեքս­տում հույժ կարևոր ի­րո­ղութ­յուն­նե­րիցէ հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նի բաց­ման` որ­պես եր­կու հա­կա­դիր (ան­գամ թշնա­մա­կան)ինք­նութ­յուն­նե­րի (հնա­րա­վոր) փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ան­ցու­մա­յին ի­րո­ղութ­յանհիմ­նախն­դի­րը: Ընդ ո­րում` դա բարդ ու բազ­մա­չափ երևույթ է, ո­րը նե­րա­ռում էզա­նա­զան լար­վա­ծութ­յուն­ներ, հա­կա­մար­տութ­յուն­ներ և մա­կար­դակ­ներ:

Ուս­տի, հոդ­վա­ծումփորձ է ար­վում ընդ­հա­նուր գծե­րով  դի­տար­կելհայ ազգա­յին ինք­նութ­յան հիմ­նախն­դի­րը հայ-թուր­քա­կան փոխ­հա­րա­բե­րություն­նե­րիհնա­րա­վոր վե­րա­սահ­ման­ման-երկ­խո­սութ­յան հա­մա­տեքս­տում: Անհ­րա­ժեշտ փաս­տարկ­նե­րըվերց­րել ենք ՀՀ ­նա­խա­գահ Սերժ Սարգս­յա­նի (28.08.2008) և Թուր­քիա­յի նա­խա­գահԱբ­դու­լա Գյու­լի հետ թուր­քա­կան «Ռա­դի­կալ» օ­րա­թեր­թի (29.08.2008) հար­ցազ­րույց­նե­րից:

«ՊԱՏ­ՄԱ­ԿԱՆ ՀԻ­ՇՈ­ՂՈՒԹ­ՅԱՆ»

ՀԻՄ­ՆԱԽՆ­ԴԻ­ՐԸ

Այս հա­մա­տեքս­տում`հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի միջև ըն­կած պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յու­նըբար­դույ­թա­վոր­ված է ըստ բա­ցա­սա­կան և կազ­մա­լու­ծող ար­ժե­բա­նութ­յան` Ցե­ղաս­պա­նութ­յանի­րո­ղութ­յան: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յու­նը հսկա­յա­կան ազ­դե­ցութ­յունու­նի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման վրա, որ­տեղ «հի­շո­ղութ­յու­նը պա­րու­նա­կումէ ճա­նա­չո­ղութ­յան ու ի­դեն­տի­ֆի­կաց­ման գոր­ծո­ղութ­յուն` ան­չափ բարդ մտա­վորպրո­ցես»1: Նկա­տենք, որ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի այդ բա­ցա­սա­կան ար­ժե­բա­նա­կանկա­ռույ­ցի հի­ման վրա էլ ձ­ևա­վոր­վել է թե՜ հայ­կա­կան և  թե՜ թուր­քա­կան ազ­գա­յինինք­նութ­յու­նը` եր­կուս­տեք կանգ­նեց­նե­լով փա­կու­ղու առջև:

Եվ ա­հա, պա­տա­հա­կանչէր, որ և՜ ­Հա­յաս­տա­նի, և՜ ­Թուր­քիա­յի կող­մից քայլ ար­վեց (և ար­վում է) հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րըվե­րա­նա­յե­լու և նո­րո­վի վե­րա­սահ­մա­նե­լու հա­մար: Դա պայ­մա­նա­վոր­ված էպատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յան`  իբրև անց­յա­լիար­դիա­կա­նաց­ման նո­րո­վի մշակ­ման հույժ անհ­րա­ժեշ­տութ­յամբ: Այս­պի­սով` գի­տակց­վումէ պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յան և դրա վե­րա­ներ­կա­յաց­ման (representation) դե­րա­կա­տար­մանկարևո­րութ­յու­նը հա­սա­րա­կութ­յան նո­րաց­ման և ազ­գա­յին ա­ռողջ մտա­հոգևորկյան­քի ձ­ևա­վոր­ման-կա­յաց­ման խնդրում: Ինչ­պես Մ.­Ֆու­կոն է պնդում. անց­յա­լիի­րա­կա­նութ­յու­նը պահ­պան­վում է նրա վե­րա­ներ­կա­յաց­ման ար­տե­ֆակտ­նե­րիմեջ»2: Մաս­նա­վո­րա­պես, երբ դրա վե­րարժևոր­ման արդ­յուն­քում «անց­յա­լի պատ­կե­րը»վե­րա­կա­ռուց­վում է ըստ ըն­թա­ցող պա­հանջ­նե­րի և մար­տահ­րա­վեր­նե­րի: Ուս­տի`անց­յա­լը ոչ այն­քան սոս­կա­կան ընտ­րութ­յուն է ըստ պահ­պան­ված հի­շո­ղութ­յուն­նե­րի,որ­քան ըստ ա­ռա­ջադր­ված նպա­տա­կի: Այ­սու` հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիհա­մա­տեքս­տում առ­կա է ա­ռան­ձին դեպ­քե­րի, երևույթ­նե­րի և ար­ժեք­նե­րի վրաշեշ­տադր­ման փո­փո­խութ­յան խնդրա­կա­նը:

Շեշ­տադր­ման այդփո­փո­խութ­յու­նը հայ­կա­կան կող­մի հա­մար բո­լո­րո­վին էլ «անց­յա­լը մո­ռա­նա­լու»հաշ­վին չէ: Պար­զա­պես «նա­խորդ զգա­ցո­ղութ­յուն­նե­րը պետք է ոչ միայն կրկնվեն.նրանք պետք է նաև կար­գա­վոր­վեն, տե­ղայ­նաց­վեն և հա­մա­պա­տաս­խա­նեց­վեն ժա­մա­նա­կիտար­բեր պա­հե­րին»3: Այդ մո­տե­ցու­մը ամ­րագր­վել էր դեռ նա­խորդ վար­չա­կար­գիժա­մա­նակ և այժմ վե­րա­հաս­տատ­վում է գոր­ծող նա­խա­գահ Ս.­Սարգս­յա­նի կող­մից`որ­պես «Թուր­քիա­յի հետ դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հաս­տա­տում`ա­ռանց որևէ նա­խա­պայ­մա­նի (ընդգ­ծու­մը` Ս.Հ.)»4 Վեր­ջի­նիս մեջ ար­դեն առ­կա է«հի­շո­ղութ­յան վե­րա­նայ­ման-նո­րաց­ման» բո­լո­րո­վին այլ չա­փույ­թի կա­ռուց­մանփոր­ձը: Այն է` ե­թե նա­խորդ ժա­մա­նակ­նե­րում ազ­գա­յին հի­շո­ղութ­յան մեջ Ցե­ղաս­պա­նութ­յանհի­շո­ղութ­յու­նը «կա­լա­նա­վո­րել» էր Պատ­մութ­յու­նը, ա­պա այժմ` Ցե­ղաս­պա­նութ­յանհի­շո­ղութ­յու­նը հա­մա­կար­գի է բեր­վում Պատ­մութ­յան մեջ:

Թուր­քա­կան կող­միհա­մար ու­շագ­րավն այն է, որ «Ռա­դի­կա­լի» հար­ցազ­րույ­ցում Ա.Գյու­լի կող­միցոչ մի անդ­րա­դարձ չկա Ցե­ղաս­պա­նութ­յա­նը: Այն է` ժխտո­ղա­կան մո­տե­ցու­մըկրկին ներ­կա է: Բայց իր խոս­քում նա հի­շա­տա­կում է Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի գոր­ծո­նը,և «հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի կար­գա­վո­րու­մը երկ­խո­սութ­յան մի­ջո­ցով» բա­նաձևու­մըուղ­ղորդ­վում է դե­պի Ղա­րա­բա­ղի հիմ­նախն­դի­րը: Իսկ «ընդ­հա­նուր հի­շո­ղութ­յան»հա­մա­տեքս­տում շեշ­տադ­րու­մը կա­տա­րվում է անց­յա­լի վրա հետևյալ կտրված­քով.«Պատ­մութ­յան մեջ տա­րի­ներ ի վեր թուր­քերն ու հա­յե­րը միա­սին գո­յակ­ցել ենայս հո­ղում: Այն աս­տի­ճա­նի, որ օս­ման­ցի­նե­րը «հա­վա­տա­րիմ ազգ» հոր­ջոր­ջե­ցինհա­յե­րին, պե­տա­կան կարևոր պաշ­տոն­նե­րում նշա­նա­կե­ցին նրանց: Ու­նե­ցել ենքդա­ռը և քաղցր բազ­մա­թիվ հու­շեր»5: Ա.Գյու­լի խոս­քի հա­մա­տեքս­տում անց­յա­լըվե­րարժևոր­վում է «միա­սին գո­յակ­ցե­լու», «հա­վա­տա­րիմ ազգ» ու «դա­ռը և քաղցրբազ­մա­թիվ հու­շեր» ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րի տես­քով: Ընդ ո­րում, Ցե­ղաս­պա­նութ­յանի­րո­ղութ­յու­նը վե­րարժևոր­վում է «դա­ռը և քաղցր բազ­մա­թիվ հու­շե­րի» հա­մա­տեքս­տում:Սա­կայն ա­ռա­վել հե­տաքր­քիր է մյուս եր­կու ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րի ի­մաս­տա­յինև նշա­նա­յին հա­մադ­րութ­յու­նը, որ­տեղ «միա­սին գո­յակ­ցե­լու» հա­մա­տեքս­տումհայ­կա­կան կող­մը վե­րարժևոր­վում է որ­պես «հա­վա­տա­րիմ ազգ»: Ակն­հայտ է, որվեր­ջի­նիս («հա­վա­տա­րիմ ազգ») շեշ­տադր­մամբ Թուր­քիան հան­դես է գա­լիս կայ­սե­րա­կանանց­յա­լով ու իմ­պե­րա­տի­վով: Իսկ իմ­պե­րա­տիվն ա­ռա­վել հստակ դրս­ևոր­վում էԱ.Գյու­լի «Մենք (Թուր­քիան` Ս.Հ.) տա­րա­ծաշր­ջա­նում խնդիր լու­ծող եր­կիր ենք»6ար­տա­հայ­տութ­յան մեջ: Այս հա­մա­տեքս­տում բո­լո­րո­վին այլ հնչե­ղութ­յուն էստա­նում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան սահ­ման­նե­րի Թուր­քիա­յի կող­միցդեռևս չ­ճա­նաչ­ման ի­րո­ղութ­յու­նը: Այն է` ՀՀ-ն ինք­նին դի­տարկ­վում է սոսկ«կայ­սե­րա­կան ամ­բող­ջութ­յան» բաղ­կա­ցու­ցիչ­նե­րից:

Ակն­հայտ է, որանց­յա­լը բո­լո­րո­վին էլ հի­շո­ղու­թե­նա­կան ինք­նա­բավ կա­ռույց չէ. այն ժա­մա­նա­կիըն­թաց­քում փո­խում է իր ի­մաս­տա­յին կա­ռույ­ցը` ձգտե­լով «տար­տա­մութ­յան»կամ «ի­մաս­տա­վոր­ման»: Այ­սու` պատ­մա­կան անց­յալն ըմբռն­վում է որ­պես կո­լեկ­տիվբա­նա­կա­նութ­յուն և կո­լեկ­տիվ հի­շո­ղութ­յուն, այն է` ինչ-ինչ տե­ղե­կութ­յուն­նե­րիհա­ղորդ­ման (ինչ­պես նաև նո­րե­րի ընտր­ման) և պահ­պան­ման վե­րանձ­նա­կան մե­խա­նիզմ7:Իսկ ի­մաս­տա­յին կա­ռույց­նե­րի վե­րարժևոր­ման արդ­յուն­քում` կրկին «տար­տամանց­յա­լա­կա­նութ­յու­նը վե­րած­վում է պատ­մա­կան անց­յա­լի»:

Այս հա­մա­տեքս­տում,շրջա­դար­ձա­յինն այն է, որ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը իշ­խա­նութ­յուննար­տա­բե­րում է ոչ թե անց­յա­լից` անց­յա­լի մի հատ­վա­ծի բա­ցար­ձա­կեց­մամբ,այլ` ա­պա­գա­յից. «այն ըն­դու­նում է ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան և կա­ռու­ցո­ղա­կան»9բնույթ: Այս փո­խար­կու­մը ար­տա­քուստ թվում է պար­զա­գույն մի գոր­ծո­ղութ­յուն,սա­կայն ի­րա­կա­նում այն խոր­քա­յին բնույթ է կրում, և ա­պա­գա­յի դի­տանկ­յու­նիցխնդրին մո­տե­նա­լով` բո­լո­րո­վին այլ շեր­տեր են բաց­վում ներ­կա­յի հա­մա­տեքս­տում:Սա­կայն քա­ղա­քակր­թա­կան տե­ղա­շար­ժի կարևոր դրս­ևո­րու­մը սոսկ հա­յաց­քի «անց­յա­լիցներ­կա» փո­խա­րի­նու­մը չէ «ա­պա­գա­յից ներ­կա­յով», այլ այդ եր­կու­սի հա­մադ­րու­մը:Այս հա­մա­տեքս­տում` վեր­ջա­պես հայ­կա­կան կող­մը գոր­ծե­լու է ոչ պար­զա­պես«վկա­յե­լու հա­մար», այլ շրջա­կա ի­րա­կա­նութ­յան հետ հաս­տա­տում է «շար­ժուն ևակ­տիվ հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ»10:

«ՍԱՀ­ՄԱ­ՆԻ ԲԱՑ­ՄԱՆ»

ՀԻՄ­ՆԱԽՆ­ԴԻ­ՐԸ

Ար­դի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կանգոր­ծըն­թաց­նե­րի հա­մա­տեքս­տում ա­ռա­վել, քան երբևէ կարևոր­վում է «սահ­ման»հղաց­քի վե­րի­մաս­տա­վո­րու­մը: Մաս­նա­վո­րա­պես վեր­ջին տա­րի­նե­րին հե­տա­զո­տա­կանհա­տուկ ս­ևե­ռու­մի խնդիր է դար­ձել սահ­մա­նի ինք­նու­թե­նա­կան, մշա­կու­թա­յինև քա­ղա­քակր­թա­կան չա­փու­մի մշա­կու­մը: Այն է` ձեռք է բե­րել առտ­նին, քա­ղա­քա­կանըն­կա­լում­նե­րից վեր բազ­մա­չափ բո­վան­դա­կութ­յուն:

Այ­սու, հայ-թուր­քա­կանհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տում սահ­մանն ու­նի հիմ­նա­րար նշա­նա­կութ­յուն,որ­քա­նով են­թադ­րում է հա­մա­կե­ցա­կան ինք­նութ­յան նոր մա­կար­դակ: Ցայժմ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րըկազ­մա­կերպ­ված են ե­ղել ըստ միմ­յանց ներ­հակ բո­վան­դա­կութ­յան: Հետևա­բար`ըստ այդ ներ­հա­կութ­յան էլ եր­կուս­տեք ո­րո­շար­կել են ի­րենց ազ­գա­յին ինք­նութ­յու­նը,երբ «յու­րա­քանչ­յուր ինք­նա­բավ «մենք» մյու­սին վե­րա­բեր­վում է իբրև հա­կա­դիրար­ժե­բա­նութ­յամբ կա­ռուց­ված «նրանք»-ի»11: Այն է` ակ­տիվ է սահ­մա­նա­զատ­ման«մենք-նրանք» ա­վան­դա­կան հա­րա­ցույ­ցը:

Այս պա­րա­գա­յին`սահ­մա­նի ըմբռ­նու­մը հան­դես է գա­լիս եր­կի­մաս­տութ­յամբ. «մի կող­մից` բա­ժա­նումէ, մյուս կող­մից` միա­վո­րում»12: Սահ­մա­նի ըմբռն­ման այս երկ­փեղկ­վա­ծութ­յու­նըՍ.­Սարգս­յա­նի տեքս­տում առ­կա է մի կող­մից` որ­պես «բա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի»  հաս­տա­տում (միա­վո­րող), և մյուս կող­մից`«հարևան­նե­րի փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը [...] չպետք է ըն­կալ­վեն որ­պես հա­կա­ռակկող­մին ար­ված սի­րա­լի­րութ­յուն (ընդգ­ծու­մը` Ս.Հ.)» (բա­ժա­նա­րար)13 ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րիտես­քով:

Այդ երկ­փեղկ­վա­ծութ­յու­նըառ­կա է և Ա.Գյու­լի ձ­ևա­կեր­պում­նե­րում. մի կող­մից` «անվ­տանգ մի­ջա­վայ­րիստեղ­ծում» (միա­վո­րող), մյուս կող­մից` «էթ­նի­կա­պես և կրո­նով տար­բեր» (բա­ժա­նա­րար)14:Ու­շագ­րավ է, որ եր­կու դեպ­քում էլ սահ­մա­նի ըմբռ­նու­մը մե­ծա­պես (ուղ­ղա­կի,թե ա­նուղ­ղա­կի) լծորդ­վում է «պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յա­նը»: Բա­ժա­նա­րար գի­ծը(բա­ցա­սա­կան բ­ևե­ռը) ակ­տիվ դրս­ևոր­վում է հենց «հի­շո­ղութ­յան» մա­կար­դա­կում:Այն առ­կա է եր­կու նա­խա­գահ­նե­րի մոտ էլ. Ս.­Սարգս­յա­նի մոտ` ըստ «մեզ հա­մարշատ կարևոր է խա­ղա­ղութ­յունն ու կա­յու­նութ­յու­նը», իսկ Ա.Գյու­լի մոտ` ըստ«անվ­տանգ մի­ջա­վայ­րի ստեղ­ծում» ձ­ևա­կեր­պում­նե­րի:

Այս հա­մա­տեքս­տում`ակն­հայտ է սահ­մա­նի «ոչ աշ­խար­հագ­րա­կան» ըմ- բռն­ման ի­րո­ղութ­յու­նը: Թե­կուզՍ.­Սար- գս­յա­նը «Արևել­յան-Արևմտյան Հա­յաս­տան ար­տա­հայ­տութ­յու­նը» ո­րա­կումէ որ­պես «աշ­խար­հագ­րա­կան եզ­րեր», ինչ­պես «պատ­մա­կան  աշ­խար­հագ­րա­կան շատ տեր­մի­նե­րի» դեպ­քումէ15: Այ­սու` սահ­մա­նի ըմբռ­նու­մը հայ­կա­կան կող­մի հա­մար ու­նի կրկնա­կի նշա­նա­կութ­յուն.մի կող­մից` սահ­մա­նից այն կողմ Էր­գիրն է` «Պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նը», սրբա­զանայն տի­րույ­թը, ո­րի մի մասն է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը, մյուս կող­մից`հա­կա­ռա­կորդ, թշնա­մա­կան տա­րա­ծութ­յու­նը: Այս հետ­նա­խոր­քի վրա ար­դեն իսկուր­վագծ­վում է «նե­րու­նակ մի տա­րա­ծութ­յուն», որ­տեղ օբ­յեկ­տիվն ու սուբ­յեկ­տի­վըգո­յութ­յուն ու­նեն հա­մա­տեղ: Այն է` «վերմ­շա­կու­թա­յին» մի ի­րո­ղութ­յուն, ո­րիտի­րույ­թում պայ­քար է ծա­վալ­վում «ինք­նաո­րոն­ման և ինք­նա­կե­ցութ­յան հա­մար»16:Այ­սու` «նե­րու­նակ տա­րա­ծութ­յու­նը» ոչ միայն միաս­նա­կա­նաց­նում, այլև տա­րան­ջա­տումէ: Տա­րան­ջատ­ման ի­րո­ղութ­յու­նը դրս­ևոր­ված է և թուրք լրագ­րո­ղի հար­ցադր­մանմեջ. «Դուք (այն է` Ս.­Սարգս­յա­նը – Ս.Հ.) մտա­ծո±ւմ­ եք, որ մի օր Թուր­քիա­յումայն­պես կհյու­րըն­կալ­վեք, ինչ­պես հյու­րըն­կալ­վում են Ադր­բե­ջա­նի ու Վրաս­տա­նիղե­կա­վար­նե­րը (ընդգ­ծու­մը` Ս.Հ.)»17: Ստաց­վում է` սահ­մա­նից այն կողմ միա­ժա­մա­նակգո­յութ­յուն ու­նեն եր­կու տար­բեր և միմ­յանց հա­կա­դիր աշ­խարհ­ներ` տա­րա­ծա­կանո­րո­շա­կի գո­տի­ներ, ո­րոն­ցով պայ­մա­նա­վոր­վում է ինչ­պես ան­հա­տա­կան, այն­պեսէլ կո­լեկ­տիվ գի­տակ­ցութ­յունն ու ինք­նութ­յու­նը:

Ուս­տի` «սահ­մա­նիբա­ցու­մը» հան­դես է գա­լիս որ­պես «սահ­մա­նի խախ­տում»: Այն է` հա­մա­կե­ցա­կաննոր մա­կար­դակ:

Այս­տեղ կարևորնայն է, որ երբ «խախ­տում» ենք սահ­մա­նը կամ ստեղ­ծում ենք «սահ­մա­նա­յին ի­րադ­րութ­յուն»,ա­պա պետք է ստեղ­ծենք ճա­նաչ­ման, ըմբռն­ման նոր մի հա­րա­ցույց, տե­սութ­յուն:Եվ այն պետք է նե­րու­նակ լի­նի ոչ միայն փո­խա­րի­նե­լու նա­խորդ «սահ­մա­նա­փակ»հա­րա­ցույ­ցին կամ տե­սութ­յա­նը, այլև` ա­պա­հո­վի «անվ­տան­գութ­յու­նը»: Այսդեպ­քում հնա­րա­վոր կլի­նի սահ­մա­նի` որ­պես «բա­ժա­նա­րա­րի» հաղ­թա­հա­րու­մըև այն ար­դեն որ­պես «ան­ցում» դի­տար­կե­լը:

ՀԱՂ­ԹԱ­ՀԱՐ­ՄԱՆ  ՀԱՅ­ԿԱ­ԿԱՆ

ՀԱ­ՐԱ­ՑՈՒՅ­ՑԸ`«ՖՈՒՏ­ԲՈ­ԼԱ­ՅԻՆ ԴԻ­ՎԱ­ՆԱ­ԳԻ­ՏՈՒԹ­ՅՈՒՆ»

Միշտ էլ դժվար էտա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի, քա­ղա­քա­կան հա­կա­սութ­յուն­նե­րի,մշա­կու­թա­յին տար­բե­րութ­յուն­նե­րի, պատ­մա­կան բար­դույթ­նե­րի հա­մա­տեքս­տումփոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի դրա­կան կողմ­նո­րոշ­մամբ վե­րա­սահ­մա­նու­մը: Մաս­նա­վո­րա­պես,երբ դրա շրջա­նակ­նե­րում ծա­վալ­վող հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան տա­րա­սեռ դրս­ևո­րում­նե­րըլծորդ­ված են դեռևս չ­հաղ­թա­հար­ված բազ­մա­թիվ լար­վա­ծություննե­րին: Ուս­տի` հույժանհրա­ժեշտ նա­խա­պայ­ման­նե­րից է դրան միտ­ված հա­րա­ցույց­նե­րի, հա­յե­ցա­կար­գե­րիև տե­սութ­յուն­նե­րի մշակ­ման գոր­ծըն­թա­ցը, ին­չի արդ­յուն­քում հնա­րա­վոր կլի­նիուր­վագ­ծել ոչ միայն հա­րա­բե­րու-թ­յուն­նե­րի ներ­քին բո­վան­դա­կութ­յու­նը,այլև դրանց ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յան սանդ-­ղակը:

Այս­պես, տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինփո­խա­կեր­պութ­յուն­նե­րի արդ­յուն­քում ո­րո­շա­կիո­րեն ուր­վագծ­վել է դրա հաղ­թա­հար­մանառն­վազն եր­կու հա­րա­ցույց` հայ­կա­կան (խա­ղա­յին) և թուր­քա­կան (քա­ղա­քա­կանա­ռաս­պել) տար­բե­րակ­նե­րը: Նկա­տենք, սա­կայն, որ հայ­կա­կան կող­մին վե­րագ­րե­լով«խա­ղա­յին», իսկ թուր­քա­կան կող­մին` «քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պել» հա­րա­ցույ­ցը,բո­լո­րո­վին էլ չի նշա­նա­կում, թե դրանք բա­ցար­ձակ են սոսկ մի կող­մի հա­մար.ընդ­հա­կա­ռա­կը, «խա­ղա­յին հա­րա­ցույ­ցի» մեջ ևս­ առ­կա է «քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լիհա­րա­ցույ­ցը», իսկ «քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լի հա­րա­ցույ­ցի» մեջ` «խա­ղա­յի­նը»:Այն է` դրանք միշտ էլ հան­դես են գա­լիս փոխ­կա­պակց­ված և լրաց­նում են միմ­յանց:

Դեռևս Յ.Հայ­զին­գաննկա­տել էր «խա­ղի» և «լրջութ­յան» հա­կադ­րութ­յու­նը, որ­տեղ կարևոր­վում է այն,որ խա­ղը «սո­վո­րա­կան» կամ «իս­կա­կան» կյան­քը չէ. «Խա­ղը դրա­նից դուրս ել­նելնէ հա­տուկ նպա­տակ ու­նե­ցող ժա­մա­նա­կա­վոր գոր­ծու­նեութ­յան ո­լորտ»18: Այ­սու`խա­ղա­յին գոր­ծո­նի ակ­տի­վա­ցու­մը նշա­նա­կում է «ան­բա­վա­րար­վա­ծութ­յան զգա­ցումայն ի­րադ­րութ­յու­նից, ո­րի մեջ գտնվում են ի­րա­կա­նում, և փորձ` այդ ան­բա­վա­րար­վա­ծութ­յու­նըհա­տու­ցե­լու ոչ թե պրակ­տիկ մի­ջոց­նե­րով, ոչ թե սոսկ առ­կա ի­րո­ղութ­յուն­նե­րիհա­մար ա­ռա­վել բա­վա­րար վի­ճակ­ներ ստեղ­ծե­լով, այլ երևա­կա­յե­լով ի­րե­րի ա­վե­լիգո­հա­ցու­ցիչ վի­ճակ և հաս­նե­լով մի բա­վա­րար­վա­ծութ­յան, որ դուրս է առ­կա ի­րա­կա­նութ­յու­նից»19:Մյուս կող­մից` «Խա­ղը մի զվար­ճանք է, իր իսկ մարմ­նա­կա­նութ­յու­նից ձեր­բա­զատ­վածուր­վա­գիծ: Մաս­նա­վո­րա­պես` ինչ-որ ար­մա­տա­կան նոր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի ներդ­րում­նե­րիցհե­տո հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի անհ­րա­ժեշտ փո­խա­կեր­պութ­յուն­նե­րի շրջա­փու­լում»20:

Ս.­Սարգս­յա­նիկող­մից ա­ռա­ջադր­ված «ֆուտ­բո­լա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յու­նը»21 յու­րօ­րի­նակ«քա­ղա­քա­կան մի խաղ է», ո­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս առ­կա լար­վա­ծութ­յու­նըոչ միայն մեղ­մաց­նել, այլև «հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րի հա­կազ­դե­ցութ­յուն­նե­րիև գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ամ­բող­ջա­կա­նա­ցու­մը մեկ միաս­նա­կան դի­նա­միկ պատ­կե­րիմեջ»` «վե­րած­վե­լով մշա­կույթ­նե­րի ճշգրիտ մո­դել­նե­րի»22:  Այս ա­ռու­մով ՀՀ­-ի հա­մար «առ­կա ի­րո­ղութ­յուն­նե­րիհա­մար ա­ռա­վել բա­վա­րար վի­ճակ­նե­րի» հա­մա­տեքս­տում ա­ռանձ­նա­նում է «Թուր­քիա­յի,Վրաս­տա­նի և Ադր­բե­ջա­նի միջև է­ներ­գե­տիկ և հա­ղոր­դակ­ցութ­յան բնա­գա­վա­ռումի­րա­կա­նաց­վող տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին նա­խագ­ծե­րի» (թուրք լրագ­րող Մուրդ Եթ­քի­նիձ­ևա­կեր­պու­մը) մեջ նե­րա­ռե­լու հե­ռան­կարը: Հեռան­կար, ո­րի մեջ ե­թե «տա­րա­ծաշր­ջա­նիբո­լոր երկր­նե­րը չեն ներգ­րավ­վում կամ դրան­ցից մե­կը բա­ցառ­վում է, դա նոր բա­ժա­նա­րարգծեր է ա­ռա­ջաց­նում» (Ս.­Սարգս­յան)23:

Սա­կայն Ս.­Սարգս­յա­նիա­ռա­ջար­կած «ֆուտ­բո­լա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յան» ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րիցմեկն էլ այն է, որ այն «ցան­կութ­յան թե­լադ­րան­քով գոր­ծող երևա­կա­յութ­յուն» չէ,ոչ էլ սոսկ «երևա­կայ­ված ի­րադ­րությունը ի­րա­կա­նաց­նե­լու ձգտում» կամ «ի­րա­կանտես­նե­լու ցան­կութ­յուն»: Այս­տեղ կարևորն այն է, որ «ֆուտ­բո­լա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յան»խա­ղարկ­ման արդ­յուն­քում ի հայտ են գա­լիս հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիկար­գա­վոր­ման հիմ­նախն­դիր­նե­րի հնա­րա­վոր լուծ­ման բազ­մա­թիվ մո­դել­ներ:Այս­պի­սով, այն մի յու­րօ­րի­նակ «կրկնվող խաղ» (stage game) է, ո­րի մաս­նա­կից­նե­րըխա­ղում են նույն խա­ղը բազ­մա­թիվ ան­գամ­ներ: Այն է` ե­թե խա­ղը կա­րող էկրկնվել բազ­մա­թիվ ան­գամ­ներ, ա­պա դրա արդ­յուն­քում դրս­ևոր­վում են հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիկար­գա­վոր­ման բազ­մա­թիվ «հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յուն­ներ» (равновесие по Нэшу):Իսկ որ­պես­զի «խա­ղա­յին ո­գին» ի­րոք պահ­պան­վի և լի­նի ամ­բող­ջա­կան, անհ­րա­ժեշտէ և երկ­րորդ կող­մի ոչ միայն ներ­կա­յութ­յու­նը, այլև` փո­խազ­դե­ցութ­յու­նը:Այն է` «անհ­րա­ժեշտ է ամ­բող­ջա­կան ի­րա­վի­ճա­կից բա­ժան­վեն որ­պես դրա մո­դել­ներ»24:Թուր­քիան, այ­դո­ւա­մե­նայ­նիվ, փո­խա­դար­ձեց հրա­վե­րը` «գնդա­կը» կրկին ան­ցավՀա­յաս­տա­նի «դաշ­տը»:

Այ­սու` «ֆուտ­բո­լա­յինդի­վա­նա­գի­տութ­յու­նը» հա­ղոր­դակ­ցա­կան մի տա­րա­տե­սակ է, ո­րի շրջա­նակ­նե­րումՀա­յաս­տա­նը չի «խա­ղում այն դե­րը», ո­րը նրան պար­տադր­ված էր ա­վան­դա­բար,կամ էլ «խա­ղում է այն դե­րը», ո­րը պար­տադր­ված է ար­դիութ­յան կող­մից: Եր­կուդեպ­քում էլ «խա­ղը» հան­դես է գա­լիս որ­պես «հո­րին­ված վե­րահս­կե­լի ի­րա­վի­ճակ,կամ խմբա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յան ընդ­լայ­նում, ո­րը կար­ճատև դա­դար է հա­ղոր­դումա­ռօ­րեա­կան օ­րի­նակ­նե­րին: Դա ողջ հա­սա­րա­կութ­յան ինքն իր հետ յու­րօ­րի­նակզրույց է»25: Վեր­ջի­նի դեպ­քում հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի տի­րույթն այլևս ­սահ­մա­նա­փակկամ միա­կող­մա­նի չէ: Այն է` ուր­վագծ­վում են բազ­մա­թիվ հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րիտի­րույթ­ներ: Եվ, որ կարևոր է, «ֆուտ­բո­լա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յան» ըն­ձե­ռածհա­ղոր­դակ­ցութ­յան շնոր­հիվ մեր հարևա­նը (հարևան­նե­րը) այլևս ­մեզ հա­մար սոսկսուբ­յեկ­տիվ պատ­րանք չէ (չեն), այլ` ի­րա­կա­նութ­յուն: Այս­տե­ղից` այն նշա­նա­կութ­յու­նը,ո­րը հա­ղորդ­վում է բարդ և շար­ժուն փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հյուս­ված­քին,ինչ­պես եր­բեք. «մեր­ժո­ղա­կան կաթ­վա­ծը» փո­խա­րին­վում է խա­ղա­կից­նե­րի հնա­րամ­տութ­յուն­նե­րիճկուն «տե­ղա­շար­ժե­րով»:

ՀԱՂ­ԹԱ­ՀԱՐ­ՄԱՆ  ԹՈՒՐ­ՔԱ­ԿԱՆ

ՀԱ­ՐԱ­ՑՈՒՅ­ՑԸ`«ԿՈՎ­ԿԱ­ՍԻ ՊԼԱՏ­ՖՈՐ­ՄԸ»

Թուր­քիան ևս ­կանգ­նածէ քա­ղա­քա­կան ռազ­մա­վա­րութ­յան (գու­ցե մար­տա­վա­րութ­յա±ն) փո­փո­խութ­յանհիմ­նա­վոր­ման և օ­րի­նա­կա­նաց­ման հիմ­նախնդ­րի առջև: Այս ա­ռու­մով թուր­քա­կանհա­րա­ցույ­ցի ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յու­նը «քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լի» կի­րար­կումնէ. «Ար­դի քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պել­նե­րը գոր­ծում են բո­լո­րո­վին այլ կերպ: Դրանքչեն սկսում ինչ-որ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի հա­վա­նութ­յուն տա­լուց կամ ար­գե­լե­լուց:Այլ` սկզբում փո­փո­խում են մարդ­կանց, որ­պես­զի հե­տո հնա­րա­վո­րութ­յուն ու­նե­նանկար­գա­վո­րել և կա­ռա­վա­րել նրանց գոր­ծու­նեութ­յու­նը»26: Դա ևս ­կարևոր­վումէ հա­սա­րա­կա­կան գի­տակ­ցութ­յան դի­տանկ­յու­նից: Իսկ քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պել­նե­րըլա­վա­գույն մի­ջոցն են քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում­նե­րի օ­րի­նա­կա­նաց­ման հա­մար.«պա­տու­մը (նա­ռա­տի­վը) օ­րի­նա­կա­նաց­նում է պատ­մա­կան տրա­մա­սույ­թը (դիս­կուր­սը)`ճա­նա­պարհ հար­թե­լով ա­ռաս­պե­լա­բա­նա­կան ին­տեն­ցիա­նե­րի հա­մար»27: Այն է`քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լը «ի­րա­դար­ձութ­յան կարևո­րա­գույն դի­տանկ­յուն­նե­րիխտաց­ված վե­րար­տադ­րութ­յունն է»28:

Այս­տեղ, սա­կայն,կարևորն այն չէ, թե «քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լի» մեջ «պատ­մա­կան փաս­տե­րը» որ­քա­նովեն ներ­կա, այլ` «պատ­մա­կան փաս­տե­րի» ինչ­պի­սի հա­մա­կազմն է ակ­տի­վաց­ված ևմեկ­նա­բան­ված. «պատ­մութ­յունն այս­տեղ ոչ միայն ինքն ի­րեն չի նման­վում, այլև,ընդ­հա­կա­ռա­կը, այդ չնման­վելն օգ­տա­գոր­ծում է ա­ռաս­պե­լա­կան տա­րա­ծութ­յու­նիցդուրս» գա­լու հա­մար, ուր «ար­դեն պետք չէ հա­կադր­վել փաս­տե­րին»29:

Սո­վո­րա­բար քա­ղա­քա­կանա­ռաս­պե­լի կա­ռույ­ցի մեջ հե­տա­զո­տող­ներն ա­ռանձ­նաց­նում են հետևյալ ե­րեքբաղ­կա­ցու­ցիչ­նե­րը`

 ինչ-որ փոր­ձառ­նա­կան ի­րա­վի­ճա­կի ար­քե­տի­պը  (սո­ցիա­լա­կան կար­գա­վոր­ման և հար­կադր­մանչա­փո­րո­շիչ­ների կեն­սա­գործ­մա­նը վե­րա­բեր­վող),

 կոնկ­րետ փոր­ձառ­նութ­յան բո­վան­դա­կութ­յուն`տվյալ ար­քե­տի­պով միա­վոր­ված ի­րա­վի­ճակ­նե­րից փորձ­նա­կա­նում ստուգ­ված,

 այ­լա­բա­նա­կան պատ­կեր­նե­րի հա­մա­կարգ, ո­րիգործ­նա­կան խորհր­դա­նի­շը «ցան­կա­լին» հա­րադ­րում է «անհ­րա­ժեշ­տի հետ», այնէ` ար­քե­տի­պով մշակ­վա­ծին30:

Այս չա­փո­րո­շիչ­նե­րիդի­տանկ­յու­նից այդ­պի­սի քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պել է Թուր­քիա­յի ա­ռա­ջադ­րած«Կով­կաս­յան կա­յու­նութ­յան և հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան պլատ­ֆորմ» ծրա­գի­րը: «Ռա­դի­կա­լի»հար­ցազ­րույ­ցում (թե­կուզ շատ հա­մա­ռոտ և սեղմ ձ­ևա­կեր­պում­նե­րով) Ա.Գյու­լըևս­ իր խոս­քը կա­ռու­ցե­լիս դի­մում է քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լի ստեղծ­ման տեխ­նո­լո­գիա­կանմի­ջոց­նե­րին: Նրա խոս­քի մեջ որ­պես «ինչ-որ փոր­ձառ­նա­կան ի­րա­վի­ճա­կի ար­քե­տիպ»հան­դես է գա­լիս «Այս տա­րա­ծաշր­ջա­նը մեր բո­լո­րի տա­րա­ծաշր­ջանն է: Բո­լորսմիևնույն հո­ղի զա­վակ­ներն ենք (ընդգ­ծու­մը` Ս.Հ.)»31 բա­նաձևու­մը: Որ­պես«կոնկ­րետ փոր­ձառ­նութ­յան բո­վան­դա­կութ­յուն»` Ա.Գյուլն ակ­տի­վաց­նում է անց­յա­լիհի­շո­ղու­թե­նա­կան դաշ­տի դրա­կան բ­ևե­ռը. «Պատ­մութ­յան մեջ թուր­քերն ու հա­յե­րըմիա­սին գո­յակ­ցել են այս հո­ղում: Այն աս­տի­ճան, որ օս­ման­ցի­նե­րը «հա­վա­տա­րիմազգ» հոր­ջոր­ջե­ցին հա­յե­րին, պե­տա­կան կարևոր պաշ­տոն­նե­րում նշա­նա­կե­ցիննրանց»32: Իսկ «այ­լա­բա­նա­կան պատ­կեր­նե­րի հա­մա­կար­գի» դեպ­քում` «անվ­տանգմի­ջա­վայ­րի ստեղծ­ման»33 հե­ռան­կա­րի հրա­տա­պայ­նաց­մամբ, երբ «ցան­կա­լին հա­րադր­վումէ անհ­րա­ժեշ­տին»:

Ինչ­պես Է.Կաս­սի­րերնէ նկա­տում. «Նոր քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պել­նե­րը չեն ստեղծ­վում ինք­նա­բե­րա­բար:Դրանք սան­ձար­ձակ երևա­կա­յութ­յան վայ­րե­նի ծնունդ­ներ չեն: Ընդ­հա­կա­ռա­կը,դրանք ար­վես­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներ են` հմուտ և ճար­տար «վար­պետ­նե­րի»ստեղ­ծա­ծը»34: Այ­սու` թուր­քա­կան հա­րա­ցույ­ցը ևս ն­ման մշակ­վա­ծութ­յուն ան­ցածծրա­գիր է, ո­րի հա­մար նա­խա­դե­պա­յի­նը դեռ 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րին Թուր­քիա­յիև իշ­խա­նութ­յու­նը կորց­րած ՀՅ ­Դաշ­նակ­ցութ­յան հա­մա­տեղ «Պրո­մե­թեյ» ծրա­գիրնէ: Սա­կայն քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պե­լի ըն­կա­լե­լի և ըմբռ­նե­լի լի­նե­լու հա­մարչա­փա­զանց կարևոր է հա­մա­պա­տաս­խան մի­ջա­վայ­րի առ­կա­յութ­յու­նը, ո­րը հա­մա­հունչէ տվյալ պայ­ման­նե­րին35:

Հար­ցի մեկ այլկողմն է ստեղծ­ված ճգնա­ժա­մի հաղ­թա­հար­ման «պատ­մա­կան ա­ռա­քե­լութ­յան» խնդրա­կա­նը,որն ըստ թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կան ա­ռաս­պելի, ստանձ­նում է Թուր­քիանª որ­պես «տա­րա­ծաշր­ջա­նումխնդիր լու­ծող եր- ­կիր»: Այս հա­մա­տեքս­տում կրկին դր- սևոր­վում է «կայ­սե­րա­կան»ա­ռաս­պե­լը:

Այս­պի­սով, «Կով­կա­սիպլատ­ֆորմն» ըստ ձ­ևի և բո­վան­դա­կութ­յան ա­ռաս­պե­լա­կան մի տեքստ է, որ­տեղ ի­մաստ­նե­րըփո­խանց­վում են ոչ այն­քան և ոչ միայն ռա­ցիո­նալ հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րի օգ­նութ­յամբ,որ­քան խորհր­դա­նիշ­նե­րով հա­գե­ցած զգաց­մունք­նե­րի ի­ռա­ցիո­նալ դրսևոր­մամբ:

Ուր­վագծ­վող հե­ռան­կա­րըլի­նե­լով խիստ տրա­մա­բա­նա­կան, այ­դո­ւա­մե­նայ­նիվ, իր ար­տա­քին գրավ­չութ­յանկող­քին ա­ռա­վել քան կարևո­րում է Թուր­քիա­յի դե­րա­կա­տա­րու­մը: Մի բան, ո­րիհա­մա­տեքս­տում ա­պա­գան կամ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան հնա­րա­վո­րութ­յունն ար­տա­բեր­վումէ հա­կա­դարձ հա­մե­մա­տա­կա­նով` բա­ցա­սա­կան ար­ժե­բա­նութ­յամբ: Ու­շագ­րավ է,որ հայ­կա­կան կող­մի ա­ռա­ջադ­րած «ֆուտ­բո­լա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յու­նը» հնա­րա­վո­րութ­յունէ տա­լիս հաղ­թա­հա­րել այդ «լրջութ­յու­նը» (Ղա­րա­բա­ղի հա­մա­տեքս­տում ար­դենու­նենք նա­խա­դե­պը):

ԱՄ­ՓՈ­ՓՈՒՄ

Ի մի բե­րե­լով վե­րո­շա­րադր­յա­լըªակն­հայտ է, որ հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ի հայտ ե­կած տե­ղա­շար­ժիարդ­յուն­քում ուր­վագծ­վել է փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի նոր հա­մա­կար­գի մշակ­մանհիմ­նախն­դի­րը: Ան­կախ նրա­նից` կբաց­վի հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նը (կճա­նա­չիԹուր­քիան Ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը), թե ոչ, ար­դեն փաստ է հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րինախ­կին կեր­պի փո­խա­կեր­պու­մը: Խոր­քա­յին մի տե­ղա­շարժ, ո­րի հետ­նա­խոր­քիվրա` շնոր­հիվ ծա­վալ­վող քննար­կում­նե­րի, ա­վե­լի հստակ են ուր­վագծ­վում ոչմիայն զար­գաց­ման կամ հա­կա­սութ­յուն­նե­րի մի­տում­նե­րը, այլև` դրանց պատ­ճառ­նե­րիհիմ­նա­վո­րում­ներն ու կան­խա­տե­սում­նե­րը:

Ձ­ևա­վոր­վել էնոր վե­րա­բեր­մունք ի­րա­կա­նութ­յան, «նոր վստա­հութ­յուն» կե­ցութ­յան  նկատ­մամբ: Հաղ­թա­հար­ման «ճեղ­քու­մը» հայ­կա­կանկող­մի հա­մար ար­տա­հայտ­վում է Ցե­ղաս­պա­նութ­յան ըմբռն­ման ա­վան­դա­կան միա­կող­մա­նիտար­բե­րա­կին զու­գա­հեռ նոր հա­րա­ցույ­ցի ա­ռա­ջաց­ման մեջ: Այն է` պատ­մութ­յան«հու­զա­կան կա­պանք­նե­րից» ձեր­բա­զատ­վե­լու և ար­տաշ­խար­հի ի­րա­կա­նութ­յանհետ արդ­յու­նա­կան և հե­ռան­կա­րա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի վե­րա­կանգն­մանմեջ: Նախ­կին «սահ­մա­նա­յին ի­րա­վի­ճա­կից» ան­ցում է կա­տար­վում դե­պի «կե­ցութ­յուն»,ո­րից` «հա­մա­կե­ցութ­յուն»: Հնա­րա­վոր է դառ­նում ազ­գա­յին ինք­նութ­յան «ար­դիա­կա­նաց­մանգոր­ծըն­թա­ցը սնու­ցող մի­ջա­վայ­րի» ձ­ևա­վո­րու­մը:

Նման փո­խա­կեր­պութ­յանարդ­յու-­նա­կա­նութ­յունն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է փո­խա­կեր­պել ևմի­ջոց­նե­րը, ո­րոն­ցով ի­րա­կա­նաց­վում է դա: Այն է` աշ­խար­հա­տե­սութ­յու­նըև գործ­նա­կան քայ­լե­րը, ո­րոն­ցով կազ­մա­կերպ­վում և վե­րար­տադր­վում են տվյալհան­րույթ­նե­րը: Այ­սու` հույժ անհ­րա­ժեշտ ի­րո­ղութ­յուն է դար­ձել ազ­գա­յինինք­նութ­յան դրա­կան բ­ևե­ռի (Ազ­գա­յին Գերխնդ­րի) մշա­կու­մը: Այդ­պես հնա­րա­վորկլի­նի ազ­գի սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան, քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան և մշա­կու­թա­յին-քա­ղա­քակր­թա­կանռիթ­մե­րի միաս­նութ­յան ա­պա­հո­վու­մը: Հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նի բաց­ման հիմ­նախն­դի­րըսոսկ աշ­խար­հագ­րա­կան փո­խա­կեր­պութ­յուն չէ, այն յու­րօ­րի­նակ «էկ­զիս­տեն­ցիալվի­ճակ է», ո­րի հա­մա­տեքս­տում ուր­վագծ­վել են ի­րա­վա­քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կանև մշա­կու­թա­յին շար­ժըն­թաց­նե­րի պատ­կե­րա­ցում­նե­րի ու կարծ­րա­կեր­պե­րի աս­տի­ճա­նա­կանվե­րա­փոխ­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը: Այս պա­րա­գա­յում հույժ կարևոր­վում է հայ-թուր­քա­կանհա­րա­բե­րութ­յուն­ներն իբրև հե­տա­զո­տա­կան հիմ­նախն­դիր ձ­ևա­կեր­պե­լու անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նը:Խնդիրն ա­ռա­վել քան բարդ է. խոս­քը եր­կու հա­կա­մետ (ան­գամ` թշնա­մա­կան) ինք­նութ­յուն­նե­րիև քա­ղա­քակր­թութ­յուն­նե­րի հա­մադ­րե­լիութ­յան մա­սին է:

Վե­րո­շա­րադր­յա­լիամ­բող­ջա­կա­նաց­ման դի­տանկ­յու­նից տե­ղին է հետևյալ մեջ­բե­րու­մը Պլա­տո­նից.«Եվ արդ, հի­րա­վի, մարդ­կա­յին գոր­ծերն ար­ժա­նի չեն չա­փա­զանց լուրջ վե­րա­բեր­մուն­քի(megales men spades ouk axia), սա­կայն ան­խու­սա­փե­լի է լրջութ­յու­նը. և դրա­նումէ մեր դժբախ­տութ­յու­նը (Պլա­տոն, Օ­րենք­նե­րը, 803:b)»:

1. Է.Կասսիրեր, Էսսե մարդու մասին, Ե.,

Սար գիս Խաչենց&Փրինթինֆո, 2008, էջ 80:

2. М.Фуко, Археология знания,

Киев: Ника-Центр, 1996.

3. Է.Կաս­սի­րեր, անդ, էջ 80:

4. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 28,

URL:/ http://www.azg.am/AR/2008082901:

5. «Ազգ» օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 29,

URL:/http://www.azg.am/AR/2008083001:

6. Անդ:

7. Ю. Лотман, Память в культурологическом

освещении, Семиосфера, С.-Петербург: «Искусство—

СПБե, 2000, с. 673.

8. Ա. Ստեփանյան, Պատմությունն իբրև տեքստ

 (մեկնության և գրության հնարավորություն),

Պատմություն և կրթություն, 1-2, (2005), էջ 10:

9. Է.Կասսիրեր, անդ, էջ 81: 

10. Ա.Ստեփանյան, Ինքնության ազգային չափումը

[Նախնական դատողություններ], Ինքնության հարցեր,

Տարեգիրք, Խմբ. Ա.Ստեփանյան, Ե., 2002, էջ 29:

11. Ա.Ստեփանյան, անդ, էջ 14:

12. Շ.Ծ.խՏՑՎՈվ, հպՎՌՏրՒպՐՈ հ.-կպՑպՐոցՐչ,

ԼջՊՈՑպսՖրՑՉՏ: ԼրՍցրրՑՉՏ-հկը, 2000, ր. 262.

13. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 28,

URL:/ http://www.azg.am/AR/2008082901:

14. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 29,

URL:/http://www.azg.am/AR/2008083001:

15. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 28,

URL:/ http://www.azg.am/AR/2008082901:

16. Schmidt M. Individuation: finding oneself

in analysis – taking risks and making sacrifices

// Journal of Analytical Psychology, 50 (5), 2005, p. 612.

17. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 28,

URL:/ http://www.azg.am/AR/2008082901:

18. Յ.Հայզինգա, Homo Ludens. մշակույթի խաղային

տարրի սահմանման փորձ, Ե.,

Սարգիս Խաչենց&Փրինթինֆո, 2007, էջ 17:

19. Ռ.Ջ.Քոլլինգվուդ, Արվեստի հիմունքներ, Ե.,

Սարգիս Խաչենց&Փրինթինֆո, 2007, էջ 171:

20. М.Маклюэн, Понимание медиа: внешние расширения

человека. — М.: Канон-Пресс/Кучково поле,

2003, ր. 272.

21. 2008 թվականի հունիսի 23-ին ՀՀ նախագահ

Ս.Սարգսյանը Թուրքիայի նախագահ Ա.Գյուլին

Երևան հրավիրելու մասին դիտարկում արեց.  «միասին դիտելու Հայաստանի և Թուրքիայի ֆուտբոլի հավաքական խաղը» (ՙՀայաստանի Հանրապետություն», օրաթերթ, 25.06.2008): Այս «հրավերքը» շուտով որակվեց որպես ՙֆուտբոլային դիվանագիտություն»:

22. М.Маклюэн, указ. соч., с. 267.

23. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 28,

URL:/ http://www.azg.am/AR/2008082901:

24. М.Маклюэн, указ. соч., с. 274.

25. Անդ, с. 277.

26. Э.Кассирер, Техника современных политических

мифов, Политология: хрестоматия / Сост. проф.

М.А. Василик, доц. М.С. Вершинин. —

М.: Гардарики, 2000, с. 583.

27. Ю.В.Шатин, Политический миф

и его художественная деконструкция,

URL:/http://www.philology.ru/literature2/shatin-03a.htm;

19,01,2009.

28. Ch.Bottici and B.Challand, Rethiking Political Myth.

The Clash of Civilizations as a Self-Fulfilling

Prophecy, European Journal of Social Theory,

Vol. 9, No. 3, (2006), p. 320.

29. Անդ:

30. А.Савельев, Политическая мифология,

URL:/http://savelev.ru/book/?ch=340, 29,01,2009.

31. «Ազգ»  օրաթերթ, 2008, օգոստոսի 29,

URL:/http://www.azg.am/AR/2008083001:

32. Անդ:

33. Անդ:

34.  Э.Кассирер, указ. соч., с. 580.

35. Ch.Bottici and B.Challand, op. cit., p. 143.

36. Plato, Laws,

URL://http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text.

jsp?doc=Perseus:text:1999.01.0165:book=8:section=848d,

(ἔστι δὴ τοίνυν τὰ τῶν ἀνθρώπων πράγματα μεγάλης μὲν   σπουδῆς οὐκ ἄξια, ἀναγκαῖόν γε μὴν σπουδάζειν: τοῦτο δὲ οὐκ εὐτυχές.):