Հոդվածներ

Համաշխարհային նոր իրականությունը և ՇՀԿ-ն` որպես աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական ֆենոմեն. հիմնախնդիրները, ֆունկցիոնալությունը և պատմական շանսը

 ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ

 Աշխարհը գլոբալ է: Դրա դինամիկ համահարաբերակցությունն արդեն աքսիոմ է: Բայց ինչպես միջազգային նոր միջավայրի կառուցվածքն ու մեխանիզմները, այնպես էլ դրա հակասություններն ըմբռնելու համար անհրաժեշտ է, հավանաբար, հասկանալ ևԲ գլոբալացման, ևԲ փոխկախյալության իմաստը, և որ կարևոր է` համոզվել, որ համաշխարհային նոր իրականությունը կազմող այդ կոնցեպտները համընդհանուր են: Եվ ոչ թե դրա իմաստաբանական, այլ` էութենական լիցքով:

Գլոբալացումը և փոխկախյալությունը` ներկայում լայնորեն կիրառվող և ընդունված իմաստներով, ամենևին էլ չեն նշանակում Ֆրենսիս Ֆուկույամայի կանխատեսումների հաստատում «պատմության ավարտի» գրեթե կամ պսևդոհեգելյան ընկալմամբ1, որը բխում է դեմոկրատիայի և ազատ շուկայի իբր վերջնական հաղթանակից2: Հեշտ է հայտնաբերել նաև Հեգելի ակնհայտ աղավաղումները. ըստ Հեգելի` համաշխարհային-պատմականը ոչ թե տարածական ընդգրկման մեծության, այլ այս կամ այն ժողովրդի հոգևոր բնույթի մեջ է, այնպես որ` Ֆուկույամայի մեկնաբանման հետ հեշտությամբ կարելի է չհամաձայնել արդի մշակութային համատեքստի պարզ քննություն կատարելով: Հեգելը գրում է. «...համաշխարհային պատմությունը տեղի է ունենում հոգևոր ոլորտում»3 և պետության աստիճանական անկումն ու անհատների պահանջմունքների գերիշխումը (consumer society) ամենևին էլ չի համարում մի ինչ-որ պոզիտիվ արդյունք, ընդհակառակը, «այն բանից հետո, երբ հայրենասիրությունը` Հռոմի գերակա ձգտումը, բավարարվեց, հռոմեական պետությունում անմիջապես ի հայտ եկավ զանգվածային փչացածությունը... Այդ ժամանակից Հռոմի ներքին հակադրությունը կրկին ի հայտ է գալիս այլ ձևով... հայրենասիրության դեմ մասնավոր շահերի պայքարի ձևով...»4: Այսինքն` հենց հոգևոր ներքին հակասությունները հանգեցրին անտիկ աշխարհի հզորագույն կայսրության անկմանը: 

Այո, գլոբալացումը պայմանավորում է այն ակնհայտ փաստը, որ պետությունների տարածքային սահմանները զգալիորեն կորցրել են իրենց տնտեսական իմաստը, իսկ համաշխարհային առևտրի, սակագնային արգելքների ազատականացումը և կապիտալի շարժի սահմանափակումների կրճատումը ազգային պետություններին զրկել են տնտեսությունը վերահսկելու լիազորությունների մի մասից, այսինքն` նրանց ինքնիշխանության մի մասից տնտեսության ոլորտում5: Համաշխարհայնացումը (մոնդիալացումը) ձևափոխել է մրցակցությունը պետությունների միջև, դա արդեն այն պարզ ինտերնացիոնալացումը չէ, որը պետությունները վարում էին միջազգային հարաբերությունների լավագույն համակարգի հաստատման համար: Սա արդեն ազգային տնտեսությունների ամբողջությունը հանդիսացող միջազգային տնտեսության անցումն է պլանետար շուկայի տնտեսությանը, որը կարգավորվում է միատեսակ կանոններով` ԱՄՀ և Համաշխարհային բանկի, ԱՀԿ և Սակագների ու առևտրի մասին ընդհանուր համաձայնագրի (GATT) մեխանիզմների միջոցով, ի շահ որոշումների կայացման մեկ կենտրոնի: Կենտրոն, որն անվանվում է անգլո-սաքսոնական կամ ատլանտյան ընկերակցություն: Սակագնային և տարածքային արգելքների ազատականացումն իր հետևից բերում է «մրցակցային առավելությունների տեսության» հաղթահարում, մրցունակության և շուկայական առաջնության արդի հայեցակարգերը դուրս են գալիս Մայքլ Փորթերի ավանդական, դասակարգված ռազմավարական պլանավորման շրջանակից6:                            

Ե­թե դեռ բո­լո­րո­վին ոչ հե­ռա­վորանց­յա­լում արդ­յու­նա­բե­րա­կան զար­գա­ցած երկր­ներն ու­նեին մո­նո­պոլ դիր­քերնոր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի բնա­գա­վա­ռում, ա­մե­նա­բարձր ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քով,կա­յուն աշ­խա­տա­վար­ձով և բա­րե­կե­ցութ­յան բարձր մա­կար­դա­կով, ա­պա տե­ղե­կատ­վա­կանար­դի ՙհե­ղա­փո­խութ­յու­նը» նաև նոր ին­դուստ­րիալ երկր­նե­րին է թույլ տա­լիսմրցակ­ցել արդ­յու­նա­բե­րա­կան ա­վե­լի վաղ զար­գա­ցած երկր­նե­րի ար­տադ­րան­քիհետ: Ընդ ո­րում` նոր ին­դուստ­րիալ երկր­նե­րը, ի­րենց աշ­խա­տու­ժի ցածր ար­ժե­քիև սո­ցիոէ­կո­լո­գիա­կան բազ­մա­թիվ պա­հանջ­նե­րի ան­տես­ման հաշ­վառ­մամբ (իսկհա­ճախ նաև պե­տա­կան-պլա­նա­յին խե­լա­միտ մի­ջամ­տութ­յան բարձր մաս­նա­բաժ­նիհաշ­վառ­մամբ, ինչ­պես, օ­րի­նակ, Չի­նաս­տա­նում է), նկա­տե­լիո­րեն սա­սա­նումեն ին­դուստ­րիալ հին պե­տութ­յուն­նե­րի դիր­քե­րը, նե­րառ­յալ նաև դրանց սպա­ռո­ղա­կանբա­րե­կե­ցութ­յու­նը7:

Հնա­րա­վոր է, որ դա ոչ այլ ինչ է, ե­թեոչ աշ­խա­տան­քի մի­ջազ­գա­յին նոր բա­ժան­ման սկիզբ: Բայց այդ գոր­ծըն­թա­ցը չա­փա­զանցա­րագ է ըն­թա­նում, ին­չը դժվա­րաց­նում է կա­ռուց­ված­քա­յին պրոգ­րե­սիվ փո­փո­խութ­յուն­նե­րիի­րա­կա­նա­ցու­մը: Եվ արդ­յուն­քում կտու­ժեն այն երկր­նե­րը, ո­րոնք արդ­յու­նա­վետռազ­մա­վա­րութ­յուն­ներ չեն որ­դեգ­րի: Հաշ­վի առ­նե­լով նաև այն, որ գլո­բա­լաց­մանգոր­ծըն­թա­ցում էլ ա­վե­լի շատ է քայ­քայ­վում ոչ միայն պե­տութ­յան ինս­տի­տու­տը`որ­պես քա­ղա­քա­կան և տնտե­սա­կան հա­մա­կար­գե­րի միա­վոր, այլ նաև մի­ջազ­գա­յինի­րա­վուն­քը` որ­պես միակ և ցայժմ հա­րա­բե­րա­կա­նո­րեն գոր­ծող կար­գա­վո­րիչ:   

Տե­ղի ու­նե­ցող գոր­ծըն­թաց­նե­րում,գլխա­վո­րը, թերևս, ա­մե­նա­ճիշ­տը ձ­ևա­կեր­պել է Ա­լեք­սանդր Դու­գի­նը. «Գլո­բա­լա­ցու­մըհա­մաշ­խար­հա­յին մասշ­տա­բով ա­մե­րիկ­յան հե­գե­մո­նիա­յի հաս­տա­տումն է, որ­տեղա­մե­րիկ­յան ար­ժե­հա­մա­կար­գը, ինս­տի­տուտ­նե­րը, ռազ­մա­վա­րա­կան շա­հե­րը ևտնտե­սա­կան կար­գը պար­տա­դիր են բո­լո­րի հա­մար: Գլո­բալ աշ­խար­հը մե­սիա­կանԱ­մե­րի­կա­յի հետ­նա­բակն է»: Հա­մաշ­խար­հա­յին գլո­բա­լաց­ման նախ­կին և ա­ռայժմգոր­ծող հիմ­նա­կան մի­տու­մը եվ­րատ­լանտ­յան ըն­կե­րակ­ցութ­յան ու­նի­վեր­սա­լիս­տա­կանան­վե­րա­պահ գե­րիշ­խումն էր` հիմն­ված պատ­մա­կա­նո­րեն ձ­ևա­վոր­ված տեխ­նո­լո­գիա­կանգե­րա­զան­ցութ­յան, քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գե­րի, գոր­ծող գլո­բալ ֆի­նան­սա­կանձ­ևա­չա­փե­րի փո­խա­կերպ­ման էլ ա­վե­լի մեծ դի­նա­մի­կութ­յան վրա:

Սա­կայն գլո­բա­լա­ցու­մը, ինչ­պես ևցան­կա­ցած գոր­ծըն­թաց, հա­մա­չափ չէ: Ներ­կա գլո­բալ գոր­ծըն­թա­ցի ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յու­նը.նոր, զար­գա­ցող երկր­նե­րի զար­գաց­ման ցիկ­լե­րը դառ­նում են ան­կախ հին ին­դուստ­րիալպե­տութ­յուն­նե­րի ցիկ­լե­րից, դրանց ա­ճի դի­նա­մի­կա­յում դիտ­վում են բարձր փո­փո­խա­կա­նութ­յուն(այս­տեղ հաս­կաց­վում է որ­պես ֆի­նան­սատն­տե­սա­կան փո­փո­խա­կան­նե­րի փո­փո­խա­կա­նութ­յանբնու­թա­գիր) և էլ ա­վե­լի մեծ ինք­նու­րույ­նութ­յուն, ին­չը նրանց ա­վե­լի վտան­գա­վորմրցա­կից է դարձ­նում, հատ­կա­պես կա­պի­տա­լի ներգ­րավ­ման մա­սով: Ներ­կա ճգնա­ժա­միպայ­ման­նե­րում դա կա­րող է լրջո­րեն, նույ­նիսկ խիստ լրջո­րեն նե­ղել ա­վե­լի ա­ռա­ջա­վորերկր­նե­րին և դան­դա­ղեց­նել նրանց տնտե­սա­կան վե­րել­քը: Եվ հա­կա­ռա­կը, նո­րա­րա­րա­կանկա­ռա­վար­ման առ­կա­յութ­յամբ մինչ այդ պա­կաս զար­գա­ցած երկր­նե­րից շա­տե­րը(օ­րի­նակ` ԽՍՀՄ ­նախ­կին հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րից, մաս­նա­վո­րա­պես` Կենտ­րո­նա­կանԱ­սիա­յի երկր­նե­րից շա­տե­րը) կա­րող էին ո­րո­շա­կի ճեղ­քում կա­տա­րել ի­րենցզար­գաց­ման մեջ` ճգնա­ժա­մի հաղ­թա­հար­ման հա­մար օգտ­վե­լով ֆի­նան­սա­կան անհ­րա­ժեշտռե­սուրս­նե­րի հա­մե­մա­տա­բար ոչ մեծ մասշ­տաբ­նե­րից: Օ­րի­նակ` ի­րենց աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կանդրութ­յան օ­գուտ­նե­րի փո­խա­րեն:      

Այս մի­տու­մըհարթ չէ, խա­փա­նում­ներ է ու­նե­նում, դրա զար­գաց­մա­նը խո­չըն­դո­տում են բազ­մա­թիվգոր­ծոն­ներ, ո­րոնց մի մա­սի գոր­ծո­ղութ­յու­նը սկզբուն­քո­րեն անհ­րա­ժեշտ է են­թար­կելժա­մա­նա­կա­յին, տա­րա­ծա­կան և այլ հա­մա­տեքս­տա­յին ո­րո­շա­կի քննա­խո­սութ­յան9:Այ­սինքն` այն, ինչ տե­ղի է ու­նե­նում, չնկա­րագ­րել մո­դե­լա­յին մե­թո­դի­կա­նե­րիտեր­մին­նե­րով, այլ պար­զա­բա­նել աս­պեկ­տո­ւա­լութ­յան և ա­ռանձ­նա­հա­տուկքննա­խո­սա­կան հետևո­ղա­կա­նութ­յան տեր­մին­նե­րով: Ա­սենք, մեր կար­ծի­քով` ա­մենևինէլ ար­դիա­կա­նութ­յու­նը չկորց­րած լcole sռmiotique de Paris-ի` Փա­րի­զի սե­միո­տիկդպրո­ցի ա­վան­դույթ­նե­րով:

ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ

ԿՈՆՏՐՌԵԱԿՑԻԱՆԵՐԸ

Ա­վան­դա­կան կենտ­րոն­նե­րի տի­րա­պետ­մա­նը սպառ­նա­ցող միտ­ման խո­չըն­դո­տե­լը տե­ղի է ու­նե­նում նախևա­ռաջ ոչ տնտե­սա­կան ո­լոր­տում: Երևույ­թը, երբ տնտե­սա­կան ո­լոր­տի գոր­ծու­նեութ­յան հետևում կանգ­նած են ու­ժի մեկ` եվ­րատ­լանտ­յան կենտ­րո­նին պատ­կա­նող քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը, երբ խա­ղի շու­կա­յա­կան կա­նոն­նե­րի հաս­տատ­ման հա­մար օգ­տա­գործ­վում է ու­ժի այդ նույն կենտ­րո­նի քա­ղա­քա­կան և հատ­կա­պես ռազ­մա­կան ու­ժը, պա­կաս հրա­տապ չէ, քան «շու­կա­յի ան­տե­սա­նե­լի ձեռ­քի» քա­ղա­քա­կա­նութ­յան վրա ազ­դե­ցութ­յան երևույ­թը10: Գլո­բա­լա­ցու­մը բե­րում է տա­րա­տե­սակ ռեակ­ցիա­նե­րի ամ­բող­ջութ­յուն, այդ թվում այն­պի­սի­նե­րը, ո­րոնք կամ օգ­տա­գործ­վում են, կամ կա­րող են օգ­տա­գործ­վել կոնկ­րետ շա­հե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար:

Նախ` դա ին­տեգր­ված կազ­մա­վո­րում­նե­րի, տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին դա­շինք­նե­րի ստեղծ­ման մի­տումն է: Դրանք կազ­մա­վոր­վում են ինչ­պես զար­գաց­ման նույն մա­կար­դակն ու­նե­ցող երկր­նե­րի միջև, այն­պես էլ, հա­ճախ` զուտ քա­ղա­քա­կան-աշ­խար­հագ­րա­կան չա­փա­նիշ­նե­րով, նե­րա­ռե­լով ինչ­պես մեծ ու հա­րուստ, այն­պես էլ պա­կաս հա­ջո­ղակ և ի­րենց տա­րած­քա­յին-ժո­ղովր­դագ­րա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րով ոչ մեծ երկր­ներ: Ցան­կա­ցած պա­րա­գա­յում այս­տեղ ար­ժե հա­մա­ձայ­նել ա­վան­դա­կան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան «հա­մա­տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յի­ն» դպրոց­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի այն պնդում­նե­րի հետ, թե աշ­խար­հագ­րա­կան չա­փա­նի­շը գլխա­վորն է: «Աշ­խար­հագ­րութ­յու­նը պե­տութ­յուն­նե­րի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ա­մե­նա­հիմ­նա­րար գոր­ծոնն է, ո­րով­հետև այն ա­ռա­վել մշտա­կանն է: Նա­խա­րար­նե­րը գա­լիս են և գնում, մա­հա­նում են ան­գամ բռնա­պետ­նե­րը, բայց լեռ­նաշղ­թա­ներն ան­սա­սան են մնու­մ»:   

Երկ­րորդ գոր­ծո­նը, որն զգա­լիո­րեն «սրբագ­րու­մ» է գլո­բա­լաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը, հատ­վա­ծայ­նաց­ման կամ «բալ­կա­նաց­մա­ն» վեկ­տորն է, որն ընդգր­կում է ոչ միայն բազ­մէթ­նիկ և բազ­մա­դա­վան, այլև միաէթ­նիկ և միա­դա­վան ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րը: Այս գոր­ծո­նի գնա­հատ­ման հար­ցում վի­ճե­լի կա­րե­լի է հա­մա­րել սուբ­յեկ­տիվ և օբ­յեկ­տիվ սկզբունք­նե­րի հա­րա­բե­րակ­ցութ­յու­նը, բայց աշ­խար­հա­կար­գի վեստ­ֆալ­յան հա­մա­կար­գի և Յալ­թա­յի մո­դե­լի կոր­ծան­ման ողջ ակն­հայ­տութ­յամբ ան­գամ ճիշտ չէր լի­նի ժխտել այն: Այս գոր­ծո­նը չա­փա­զանց հի­վան­դա­գին է, a priori կա­րե­լի է ըն­դու­նել, որ ար­դի աշ­խար­հը պատ­րաստ չէ պե­տութ­յան ինս­տի­տու­տի` որ­պես ողջ աշ­խար­հա­կար­գի բա­զա­յին միա­վոր­նե­րից մե­կի, դե­րի և տե­ղի այդ­քան ար­մա­տա­կան վե­րա­նայ­մա­նը12: Այս­տեղ անհ­րա­ժեշտ է կրկին վե­րա­դառ­նալ «պատ­մութ­յան ա­վար­տի» հար­ցին: Գու­ցե այն, ինչ տե­ղի է ու­նե­նում, օ­րի­նա­չափ է, և պե­տութ­յուն­նե­րի ու սահ­ման­նե­րի ան­սա­սա­նութ­յու­նը մտա­ծո­ղութ­յան մի ինչ-որ կոն­սեր­վա­տիզմ է, և Ֆու­կու­յա­ման ի­րա­վա­ցի է:

Եվ նա միայ­նակ չէ, արևմտյան (ու ա­ռա­ջին հեր­թին` վեր­լու­ծա­կան) ըն­կե­րակ­ցութ­յունում ընդ­հա­նուր առ­մամբ գե­րա­կա աշ­խար­հատն­տե­սա­կան պա­րա­դիգ­մը հար­ցա­կա­նի տակ է դնում ազ­գա­յին շա­հե­րի դոկտ­րի­նի, ո­րը ժա­մա­նա­կին ձ­ևա­կերպ­վել էր ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րի հա­մար, հիմ­նա­վոր­վա­ծութ­յան հար­ցը13: Ա­սենք, բիզ­նե­սի ռազ­մա­վա­րութ­յան գծով հայտ­նի մաս­նա­գետ Կե­նի­չի Օ­մաեն ընդ­հան­րա­պես կար­ծում է, որ պե­տութ­յու­նը վե­րած­վում է «նոս­տալ­գիա­կան ֆիկ­ցիա­յի». այն գու­ցեև պահ­պա­նում է քա­ղա­քա­կան հայտ­նի ի­մաս­տը, բայց ամ­բող­ջո­վին ար­ժեզրկ­վում է տնտե­սութ­յան տե­սա­կե­տից: Նա ա­ռա­ջար­կում է հրա­ժար­վել «քար­տե­զագ­րա­կան պատ­րանք­նե­րի­ց» և հաշտ­վել տնտե­սա­կան սահ­ման­նե­րի վե­րաց­ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յան հետ` չորս գոր­ծոն­նե­րի կամ «չորս Ի»-ի ներ­գոր­ծութ­յամբ. ին­վես­տի­ցիա­ներ, ին­դուստ­րիա, ին­ֆոր­մա­ցիոն տեխ­նո­լո­գիա­ներ և ին­դի­վի­դո­ւալ սպա­ռում՚: Այս մո­տեց­մա­նը հա­մա­ձայ­նե­լու կամ չհա­մա­ձայ­նե­լու պա­րա­գա­յում էլ անհ­րա­ժեշտ է հաս­կա­նալ, որ ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րի` որ­պես մարդ­կութ­յան պատ­մութ­յան հիմ­նա­կան սուբ­յեկտ­նե­րի, ձ­ևա­վո­րու­մը կապ­ված էր ին­դուստ­րիալ ֆոր­մա­ցիա­յի ծագ­ման հետ, հենց ազ­գա­յին պե­տութ­յունն է ե­ղել զար­գաց­ման ին­դուստ­րիալ մո­դե­լի բուն էութ­յու­նը: Nilpermanet sub sole.

Մի­ջազ­գա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի նոր, հետճգ­նա­ժա­մա­յին ձ­ևա­չա­փը պա­հան­ջում է այդ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի սուբ­յեկ­տութ­յան և՜ ­նոր ձ­ևա­չափ, և՜ ­նոր կա­ռուց­վածք: Ջեյմս Ռո­զե­նաուն վա­ղուց ար­դեն են­թադ­րում էր, որ ազգ-պե­տութ­յուն­նե­րի ձ­ևա­վոր­ված հա­մա­կար­գը կհան­գի կոր­ծան­ման, թեև ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րը դե յու­րե, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, կմնան մի­ջազ­գա­յին կյան­քի գլխա­վոր սուբ­յեկտ­նե­րը15: Մակ­րոգ­լո­բալ կա­ռույց­նե­րի մի­ջա­վայ­րում ծա­գում է «պե­տա­կա­նա­կենտ­րոն աշ­խար­հ» (միջ­պե­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ո­լորտ) և «բազ­մա­կենտ­րոն աշ­խար­հ» (մի­ջազ­գա­յին և ոչ կա­ռա­վա­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի, վե­րազ­գա­յին կոր­պո­րա­ցիա­նե­րի և շու­կա­նե­րի, մի­ջազ­գա­յին խմբե­րի և այլ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի գոր­ծո­ղութ­յան ո­լորտ) բա­ժա­նում, ընդ ո­րում, Ռո­զե­նաուն միան­գա­մայն ար­դա­րա­ցիո­րեն պնդում է, որ հա­մա­ժա­մա­նակ­յա տե­ղի ու­նե­ցող ին­տեգ­րա­ցիա­նե­րի ու ֆրագ­մեն­տա­ցիա­նե­րի հա­մա­մո­լո­րա­կա­յին մի­տում­ներն ան­քակ­տե­լի են16: Ճիշտ է, դրա­նով իսկ աշ­խար­հը սա­ռը պա­տե­րազ­մից հե­տո հստա­կո­րեն «գլո­բալ կա­ռա­վար­մա­ն» և «գեր­տե­րութ­յուն­նե­րի կա­ռա­վար­մա­ն» հա­կա­սութ­յուն է ցու­ցադ­րում: Արևմուտ­քում ար­դեն հնչում են (ա­ռայժմ, ի­հար­կ», կի­սա­պաշ­տո­նա­կան) կո­չեր այն մա­սին, որ ՆԱ­ՏՕ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան դա­շին­քը պա­տաս­խա­նա­տու դառ­նա ար­տա­սահ­ման­յան ռե­սուրս­նե­րի նկատ­մամբ ան­դամ երկր­նե­րի ի­րա­վուն­քի ա­պա­հով­ման, ինչ­պես և ան­գամ այդ երկր­նե­րի ըն­կե­րութ­յուն­նե­րի` ներդ­րում­նե­րի և այդ ռե­սուրս­նե­րի վրա վե­րահս­կո­ղութ­յան ի­րա­վուն­քի ա­պա­հով­ման հա­մար17: «Սի­բի­րը ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում պետք է որ  վե­րած­վի հա­մաեվ­րա­սիա­կան սե­փա­կա­նութ­յա­ն», - Զբիգնև Բժե­զինս­կին գո­նե քիչ թե շատ կո­ռեկտ է ար­տա­հայտ­վում18: Բայց սա ըն­դա­մե­նը ա­ռա­ջին ախ­տա­նիշ­նե­րից մեկն է: Վեր­ջին տաս­նամ­յակ­նե­րին ԱՄՆ-ին այն­քան է դուր ե­կել հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ «թիվ մե­կը» լի­նե­լը, որ այժմ լի է այդ դիրքն իր հա­մար պահ­պա­նե­լու վճռա­կա­նութ­յամբ19: Հա­մաշ­խար­հա­յին կարևո­րա­գույն շու­կա­նե­րում (հատ­կա­պես ռե­սուր­սա­յին) մրցակ­ցութ­յան խստաց­ման ուղ­ղա­կի հետևանքն է ի­րենց ըն­կե­րութ­յուն­նե­րի ար­տա­սահ­ման­յան ներդ­րում­նե­րի պե­տա­կան հո­վա­նա­վո­րութ­յունն ար­տա­սահ­մա­նում: Սա վե­րա­բե­րում է ոչ միայն ԱՄՆ-ին, գլո­բալ ար­տա­քին տնտե­սա­կան հար­ձակ­ման պե­տա­կան ռազ­մա­վա­րութ­յու­նը լավ երևում է, օ­րի­նակ, Չի­նաս­տա­նում20:

Ճգնա­ժամն, ըստ էութ­յան, հա­մա­կար­գա­յին մար­տահ­րա­վեր է, ո­րը ծա­գում է որ­պես է­վոլ­յու­ցիոն զար­գաց­ման և տնտե­սա­կան կյան­քի կազ­մա­կերպ­ման մեջ հար­կա­դիր կամ ցան­կա­լի նո­րա­րա­րութ­յուն­նե­րի նե­րառ­ման արդ­յունք, որ­պես ի­րա­պես ձ­ևա­վոր­ված հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րին կա­յա­ցած պատ­կե­րա­ցում­նե­րի ան­հա­մար­ժե­քութ­յան ար­տա­հայ­տութ­յուն: Ուս­տի, հա­մա­կար­գա­յին պետք է լի­նի նաև ռեակ­ցիան: Զար­գա­ցու­մը հա­կա­սութ­յուն­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յուն չի հան­դուր­ժում և ինքն է ծնում հե­գել­յան դիա­լեկ­տի­կա­կան եր­րոր­դութ­յան ա­ռա­ջին եր­կու հիմ­նա­րար սուբս­տանց­նե­րը` եր­րոր­դի ծնվե­լու ի­րա­վուն­քը տրա­մադ­րե­լով ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի բնա­կան ըն­թաց­քին, բայց ար­դեն սուբ­յեկ­տիվ սկզբուն­քի` հենց սո­ցիու­մի նե­րառ­մամբ: Տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին դա­շինք­նե­րի կազ­մա­վոր­ման դի­նա­մի­կա­յի ա­րա­գա­ցումն ան­մի­ջա­պես ԽՍՀՄ փ­լու­զու­մից և սա­ռը պա­տե­րազ­մի ա­վար­տից հե­տո ո­րո­շա­կի չա­փով դառ­նում է գլո­բալ բ­ևե­ռայ­նութ­յան դե­ֆի­ցի­տի հետևան­քով և գլո­բալ մար­տահ­րա­վե­րի պա­տաս­խա­նի ձ­ևա­վոր­ման մի­տում:

Բնա­կան է, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինձ­ևա­վոր­վող բ­ևեռ­ներն օբ­յեկ­տի­վո­րեն ձգտում են դառ­նալ դի­մա­կա­յող, ա­ռա­ջինհեր­թին` տնտե­սա­կան, միմ­յանց հետ մրցակ­ցող դա­շինք­ներ:  Գլո­բա­լա­ցու­մը որ­պես ա­ռաջ­նա­յին հա­կազ­դե­ցութ­յունա­ռաջ է բե­րում տա­րա­ծաշր­ջայ­նաց­ման զար­գա­ցու­մը, որն իր հեր­թին խո­չըն­դո­տումէ գլո­բա­լաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րի զար­գա­ցու­մը: Բա­ցար­ձա­կա­պես ոչ մի նոր,ոչ մի այն­պի­սի բան, ո­րը կհա­կա­սեր հե­գել­յան դա­սա­կան դիա­լեկ­տի­կա­յին: Ար­դիաշ­խարհն ի ցույց է դնում բազ­մա­թիվ խիստ հա­կա­սա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի սրա­ցում.ին­տեգ­րում և ա­պաին­տեգ­րում, գլո­բա­լա­ցում և տե­ղայ­նա­ցում, տա­կա­վին վեր­ջերսմիան­գա­մայն հա­ջող աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան սցե­նար­նե­րի կամ սխե­մա­նե­րի ար­մա­տա­կանփո­խա­կեր­պում և սկզբուն­քո­րեն նո­րե­րի գո­յա­ցում:

Ռե­սուր­սա­յին և ընդ­հան­րա­պես զար­գաց­ման պո­տեն­ցիալն աշ­խար­հում  չի ա­ճում, այլ նվա­զում է, այն խիստ ան­հա­վա­սա­րա­չափ է բաշխ­ված21, ergo, սրվում է մրցակ­ցութ­յու­նը ու­ժի ա­ռա­ջա­տար կենտ­րոն­նե­րի միջև: Ջեք Լ­ևիի և նրա կողմ­նա­կից­նե­րի «դե­մոկ­րա­տա­կան աշ­խար­հի հի­պո­թե­զը», ո­րոնք փոր­ձում էին դրան հա­ղոր­դել հա­սա­րա­կա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի հա­մընդ­հա­նուր օ­րեն­քի կար­գա­վի­ճակ22, կա­ռուց­ված լի­նե­լով «գեր­տե­րութ­յա­ն» հա­մար և հաշ­վի չառ­նե­լով գլխա­վոր շար­ժի­չի` մրցակ­ցութ­յան պա­րա­գան, վա­ղուց ար­դեն քննա­դա­տութ­յան չի դի­մա­նում: Տար­բեր` գլո­բա­լաց­ման, տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րի, դա­շինք­նե­րի ստեղծ­ման գոր­ծիք­նե­րի մի­ջո­ցով վար­վող մրցակ­ցութ­յու­նը մեծ տե­րութ­յուն­նե­րի միջև ու­ժե­րի և շա­հե­րի հա­րա­բե­րակ­ցութ­յան նոր դա­սա­վո­րութ­յուն է ստեղ­ծում: Տե­րութ­յուն­նե­րը կամ պե­տութ­յուն-կոր­պո­րա­ցիա­ներն ան­խու­սա­փե­լիո­րեն հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի մեջ կմտնեն (նե­րառ­յալ նաև զին­վա­ծը) ինչ­պես միմ­յանց, այն­պես էլ այն կող­մե­րի հետ, ո­րոնք մտա­դիր կլի­նեն պահ­պա­նել ի­րենց ռե­սուր­սա­յին ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը: Այս ամ­բողջ հա­մա­տեքս­տում սկզբուն­քայ­նո­րեն ա­ռա­վել կարևոր, հան­գու­ցա­յին է դառ­նում ժա­մա­նա­կին Վ.Լ. Ցիմ­բուրս­կու ա­ռա­ջադ­րած հար­ցը. «...արդ­յոք Լի­միտ­րո­ֆի ա­ռան­ձին հատ­ված­նե­րը` Արևել­յան Եվ­րո­պան, Կով­կա­սը և «նո­ր» Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիան, կդառ­նա±ն­ ա­ռա­ջին հեր­թին միջ­նորդ­ներ ի­րենց հարևան քա­ղա­քակր­թութ­յուն­նե­րի միջև` շաղ­կա­պե­լով և միևնույն ժա­մա­նակ բա­ժա­նե­լով դրանք, ինչ­պես ե­ղել է դա­րեր շա­րու­նակ, թե՛ ողջ Լի­միտ­րո­ֆը ծայ­րեի­ծայր կմիաց­վի Եվ­րո-Ա­սիա­յի պլատ­ֆորմ­նե­րի դի­մա­կա­յող մե­ծա­մաս­նութ­յան ռազ­մա­վա­րա­կան և աշ­խար­հատն­տե­սա­կան ամ­բող­ջութ­յա­նը` Արևել­յան Եվ­րո­պա­յի մի­ջո­ցով դե­պի Եվ­րո-Ատ­լան­տի­կա ուղ­ղա­կի ել­քով, որն ի­րեն տես­նում է «հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քակր­թութ­յա­ն» դե­րում: Այս տա­րածք­նե­րում ի~նչ ձևով պետք է դրս­ևոր­վի այ­սօր ի հայտ ե­կող պայ­քարն աշ­խար­հի զար­գաց­ման եր­կու մի­տում­նե­րի միջև` միաբևե­ռութ­յա՛ն, թե՛ ի­րա­կան ու­ժա­յին բազ­մաբևե­ռութ­յան, ին­չը, ըստ երևույ­թին, կկազ­մի ա­ռա­ջի­կա հիս­նամ­յա­կի հա­մաշ­խար­հա­յին ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան պատ­մութ­յան գլխա­վոր բո­վան­դա­կութ­յու­նը»23: Ռե­սուրս­նե­րի սրըն­թաց ա­ճող դե­ֆի­ցի­տի պայ­ման­նե­րում «Հյու­սի­սիե ներ­մու­ծու­մից կախ­յալ պե­տութ­յուն­նե­րի առջև ան­խու­սա­փե­լիո­րեն կծա­ռա­նա մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի ա­վե­լի հու­սա­լի ե­րաշ­խիք­ներ ստա­նա­լու, այլ ոչ թե պարզ շու­կա­յա­կան պայ­մա­նագ­րե­րի խնդի­րը: Այս խնդի­րը հնա­րա­վոր կլի­նի լու­ծել միայն մեկ ե­ղա­նա­կով` ու­ժա­յին մե­թոդ­նե­րով վի­ճար­կե­լով ար­տա­հա­նող երկր­նե­րի ազ­գա­յին ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը: Պա­տա­հա­կան չէ, որ XX դա­րի վեր­ջին սկզբուն­քո­րեն փոխ­վում է պա­տե­րազմ­նե­րի և հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի բնույ­թը, դրանք հետզ­հե­տե ա­վե­լի ա­սի­մետ­րիկ են դառ­նում: Տա­րած­քա­յին և միջ­պե­տա­կան պա­տե­րազմ­նե­րին փո­խա­րի­նե­լու են գա­լիս տե­ղա­յին, ան­գամ կե­տա­յին հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րը` ար­տա­քին գոր­ծո­նի մի­ջամ­տութ­յան բարձր աս­տի­ճա­նով: Դրանք քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­ներն են ար­տա­քին ազ­դե­ցութ­յամբ, խա­ղա­ղա­րար գոր­ծո­ղութ­յուն­ներն ու սահ­մա­նա­յին հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րը` մի­ջազ­գա­յին զո­րա­կազ­մե­րի մաս­նակ­ցութ­յամբ, «հու­մա­նի­տար ին­տեր­վեն­ցիա­նե­րը» և այլն: Հենց դրանք են դառ­նում այս կամ այն ռե­սուրսն ու­նե­ցող ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րի ինք­նիշ­խա­նազրկ­ման ա­ռա­վել արդ­յու­նա­վետ գոր­ծիք­նե­րը: Մի­ջազ­գա­յին բ­ևե­ռաց­ման դի­նա­միկ խո­րա­ցու­մը, մրցակ­ցութ­յան խստա­ցու­մը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան և ան­գամ պատ­մա­կան ի­րո­ղութ­յուն է, ո­րը կախ­ված չէ publicpolitique-ի հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րից24:   

Ազ­գա­յին պե­տութ­յու­նը` որ­պես պատ­մա­կան գոր­ծըն­թա­ցի ու­րույն միա­վոր, դա­դա­րում է լի­նել ռազ­մա­վա­րա­կան հար­թութ­յան սուբ­յեկտ տնտե­սութ­յան գոր­ծու­նեութ­յան և տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի զար­գաց­ման հա­մար: Այս գոր­ծա­ռույ­թը ո­րո­շա­կի չա­փով պահ­պան­վում է քիչ պե­տութ­յուն­նե­րում, ո­րոնք են­թա­կա­ռուց­ված­քա­յին և/կամ ռե­սուր­սա­յին ա­ռա­վե­լա­գույն պո­տեն­ցիալ ու­նեն և ո­րոնք կա­րե­լի է նշել «կայս­րութ­յուն­նե­ր» կամ «պե­տութ­յուն-կոր­պո­րա­ցիա­նե­ր» հաս­կա­ցութ­յամբ, որ­տեղ բյու­րոկ­րա­տիա­նե­րը, տնօ­րի­նե­լով պե­տութ­յան տնտե­սա­կան ռե­սուրս­նե­րը, վե­րազ­գա­յին կոր­պո­րա­ցիա­նե­րի հետ գոր­ծում են որ­պես ինք­նու­րույն դե­րա­կա­տար` օգ­տա­գոր­ծե­լով ի­րենց մրցակ­ցա­յին ար­տո­նութ­յուն­նե­րը, այդ թվում և կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գը: Դրանք խիստ կենտ­րո­նաց­ված կա­պի­տա­լով պե­տութ­յուն-կոր­պո­րա­ցիա­ներ են, կա­պի­տալ, ո­րը վե­րահս­կում է իշ­խող վեր­նա­խա­վը և ինքն էլ կա­ռա­վա­րում է: Դրանք են ԱՄՆ-ը, Ռու­սաս­տա­նը, Չի­նաս­տա­նը, զար­գաց­ման այդ ճա­նա­պար­հով են ըն­թա­նում Հնդկաս­տա­նը, Բրա­զի­լիան: Գոր­ծու­նեութ­յան հե­տին­դուստ­րիալ ձ­ևե­րը և զար­գա­ցումն ընդ­հան­րա­պես դուրս են ե­կել ազ­գա­յին-պե­տա­կան առ­կա սահ­ման­նե­րից, բայց այդ է­վոլ­յու­ցիան չի բա­ցա­ռում կայս­րութ­յուն­նե­րի և կա­ռա­վար­ման կայ­սե­րա­կան ձ­ևե­րի ա­ռանձ­նա­հա­տուկ դե­րը, կայս­րութ­յուն­նե­րի ա­ռա­քե­լութ­յու­նը` որ­պես հա­մաշ­խար­հա­յին ռե­սուրս­նե­րի գե­նե­րա­տոր­նե­րի, նշա­նա­կա­լի է նաև այ­սօր:

Ընդ ո­րում, տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին միջ­պե­տա­կան դա­շինք­նե­րի և կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ստեղ­ծու­մը մնում է ի­րենց շա­հե­րի հա­մար մեծ տե­րութ­յուն­նե­րի պայ­քա­րի ա­ռա­վել գոր­ծուն հնարք­նե­րից25: Նման դա­շինք­նե­րի և կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կեն­սու­նա­կութ­յունն ու արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը, ինչ­պես վկա­յում է պատ­մութ­յու­նը, դե­տեր­մի­նաց­ված է երկ­միաս­նա­կան մեկ պայ­մա­նով` բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րի ազ­գա­յին օբ­յեկ­տիվ շա­հե­րին հա­մար­ժե­քութ­յամբ և լի­դեր-երկ­րի գրավ­չութ­յամբ: Այժմ լի­դեր է ճա­նաչ­վում նա, ով մրցակ­ցի պո­տեն­ցիա­լը քայ­քա­յե­լուց ան­ցում է կա­տա­րում այն բա­նին, որ ար­հես­տա­կա­նո­րեն սահ­մա­նա­փա­կի, դան­դա­ղեց­նի վեր­ջի­նի աճն ու հե­տո կա­րո­ղա­նա «նպա­տա­կաուղղ­ված զար­գաց­նե­լե պո­տեն­ցիալ մրցակ­ցին, մա­նի­պու­լաց­նել նրա զար­գա­ցու­մը` ի շահ լի­դե­րի: Այս­պես էր ԱՄՆ-ը փոխ­գոր­ծակ­ցում Բո­րիս Ել­ցի­նի ժա­մա­նակ­նե­րի Ռու­սաս­տա­նի հետ, նման տրա­մա­բա­նութ­յամբ, բայց պա­կաս արդ­յու­նա­վե­տութ­յամբ է կա­ռուց­վում ԱՄՆ քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը Չի­նաս­տա­նի հան­դեպ26: «Ներգ­րա­վու­մը»(engagement), որն ա­ռա­վել արդ­յու­նա­վետն է, օ­րի­նակ, Արևել­յան Եվ­րո­պա­յի երկր­նե­րի նկատ­մամբ, նման կա­ռա­վար­ման ա­ռա­վել ճշգրիտ մարմ­նա­վո­րումն է «ին­տեգր­մա­ն»` որ­պես հա­մաշ­խար­հա­յին տնտե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մա­կար­գում ներգ­րավ­ման, մի­ջո­ցով: Սխե­ման, բնա­կա­նա­բար, նա­խա­տե­սում է, որ «ան­ցու­մա­յի­ն» երկր­նե­րը նե­րառ­վում են հա­մա­պա­տաս­խան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի գոր­ծու­նեութ­յան մեջ, ապ­րում նրանց կա­նոն­նե­րով, բայց, փաս­տո­րեն, դրանց կա­ռա­վար­ման գոր­ծում նկա­տե­լի դեր չեն խա­ղում:

Հարկ է նշել նաև ինստ­րու­մեն­տալ  բնույ­թի դա­շին­քաս­տեղծ միտ­ման մա­սին, ո­րը կոչ­ված է ա­պա­հո­վե­լու ոչ այն­քան մաս­նա­կից­նե­րի ի­րա­կան պա­հանջ­մունք­նե­րը, որ­քան հիե­րար­խի­կո­րեն ա­վե­լի նշա­նա­կա­լի, դա­շին­քաս­տեղծ սուբ­յեկտ­նե­րի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան խնդիր­նե­րի լու­ծու­մը: Հենց այս միտ­ման հետևան­քով հետ­խորհր­դա­յին տա­րած­քում ին­տեգ­րումն ըն­թա­ցավ տար­բեր վեկ­տոր­նե­րով. պայ­մա­նա­կա­նո­րեն` ռու­սա­մետ և հա­կա­ռու­սա­կան ուղ­ղութ­յուն­նե­րով: Հետ­սո­ցիա­լիս­տա­կան տա­րած­քի հա­մար դա­շինք­նե­րի ստեղ­ծու­մը, ո­րը տե­ղի էր ու­նե­նում օբ­յեկ­տիվ պատ­ճառ­նե­րից և պա­հանջ­մունք­նե­րից ան­կախ, խիստ բնու­թագ­րա­կան է:

Այ­սօ­րի­նակalliances creation է ՎՈՒԱՄ-ը: Այն ստեղծ­վեց 1997թ. հոկ­տեմ­բե­րին, Վրաս­տա­նի,Ուկ­րաի­նա­յի, Ադր­բե­ջա­նի և Մոլ­դո­վա­յի կող­մից (1999-2005թթ. կազ­մա­կեր­պութ­յանմեջ էր նաև Ուզ­բեկս­տա­նը, ո­րը 2002-ից փաս­տո­րեն ան­տե­սում էր կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը.ա­ռա­ջին փու­լում մաս­նակ­ցութ­յան մտադ­րութ­յուն էր հայտ­նում նաև Ռու­մի­նիան):ՎՈ­ՒԱՄ-ը հայ­տա­րար­վեց որ­պես միա­վո­րում, ո­րը նպա­տակ է դնում ընդ­հա­նուր շա­հերու­նե­ցող պե­տութ­յուն­նե­րի խմբի կազ­մում են­թա­տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին գործ­նա­կանհա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան զար­գա­ցու­մը տնտե­սա­կան և ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան ո­լոր­տում:Դրա հատ­կան­շա­կան գիծն ի սկզբա­նե դար­ձավ կողմ­նո­րո­շու­մը դե­պի եվ­րո­պա­կանև մի­ջազ­գա­յին կա­ռույց­ներ, միութ­յան ան­մի­ջա­կան նպա­տակն էր ան­դամ պե­տութ­յուն­նե­րիտնտե­սա­կան, ա­ռա­ջին հեր­թին` է­ներ­գե­տիկ կախ­վա­ծութ­յան թու­լա­ցու­մը Ռու­սաս­տա­նիցև է­ներ­գա­կիր­նե­րի տա­րանց­ման զար­գա­ցու­մը Ա­սիա (Կաս­պիա)-Կով­կաս-Եվ­րո­պաեր­թու­ղով` շրջան­ցե­լով Ռու­սաս­տա­նի տա­րած­քը: Որ­պես քա­ղա­քա­կան պատ­ճառ­ներնշվում էին Ռու­սաս­տա­նի նկրտում­նե­րին դի­մա­կա­յե­լու, Եվ­րո­պա­յում սո­վո­րա­կանզին­ված ու­ժե­րի թ­ևա­յին (ֆլան­գա­յին) սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը վե­րա­նա­յե­լուձգտու­մը և այն մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը, թե դա կա­րող է օ­րի­նա­կա­նաց­նել ռու­սա­կանռազ­մա­կան զո­րա­կազ­մե­րի ներ­կա­յութ­յու­նը Վրաս­տա­նում, Մոլ­դո­վա­յում ևՈւկ­րաի­նա­յում` ան­կախ նրանց հա­մա­ձայ­նութ­յու­նից: ՎՈ­ՒԱՄ-ը գրե­թե ան­գոր­ծութ­յանէր մատն­ված բա­զում տա­րի­ներ: Օ­րի­նակ` կազ­մա­կեր­պութ­յան Յալ­թա­յի խորհր­դակ­ցութ­յա­նը(2004թ.) հինգ լի­դե­րից միայն եր­կուսն էր մաս­նակ­ցում: ՎՈ­ՒԱՄ-ի` որ­պես ռու­սա­կանսահ­մա­նի եր­կայն­քով «սա­նի­տա­րա­կան սահ­մա­նագ­ծիե ստեղծ­ման հա­մար նա­խա­տես­վածգոր­ծի­քի,  քա­ղա­քա­կան ուղղ­վա­ծութ­յուննա­ռանձ­նա­պես ակն­հայտ դար­ձավ այն բա­նից հե­տո, երբ 1999թ. Վրաս­տա­նը, Ադր­բե­ջա­նըև Ուզ­բեկս­տա­նը դուրս ե­կան 1992թ. ստո­րագր­ված ԱՊՀ Հա­վա­քա­կան անվ­տան­գութ­յանպայ­մա­նագ­րից (չշփո­թել ՀԱՊԿ-ի հետ): Հաս­կա­նա­լի է, որ ՎՈ­ՒԱՄ-ը ծագ­ման պա­հիցիսկ տնտե­սա­կան և քա­ղա­քա­կան էա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն էր ստա­նում ԱՄՆ-ից, որնէլ, ըստ էութ­յան, այս դա­շին­քի ստեղծ­ման նա­խա­ձեռ­նողն էր և ձ­ևա­կա­նո­րենկազ­մա­կեր­պութ­յան դի­տոր­դի կար­գա­վի­ճակ ու­ներ: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, չնա­յածԱՄՆ ու ԵՄ քա­ղա­քա­կան-դի­վա­նա­գի­տա­կան մշտա­կան ա­ջակ­ցութ­յա­նը, ՎՈ­ՒԱՄ-ըզուտ դեկ­լա­րա­տիվ ար­տե­ֆակտ է մնում:

ՎՈ­ՒԱՄ-ը դա­սա­կան օ­րի­նակ է մի այն­պի­սի ի­րա­վի­ճա­կի, երբ տե­ղի է ու­նե­նում միմ­յանց հետ ան­հա­մա­տե­ղե­լի գոր­ծըն­կեր­նե­րի միա­վո­րումն այն կա­նոն­նե­րով, ո­րոնք այս կամ այն կերպ պար­տադր­ված են կող­քից և տնտե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան ի­րա­կան հիմ­քեր չու­նեն: Տե­ղի է ու­նե­նում տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան սուբ­յեկտ­նե­րի վե­րա­դա­սա­վո­րում` ա­ռանց տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին գոր­ծըն­թաց­նե­րում դրանց ի­րա­կան նշա­նա­կա­լիութ­յան և իս­կա­կան դե­րի հաշ­վառ­ման, փոխ­դա­սա­վո­րութ­յու­նը նպա­տակ ու­նի լու­ծել այն­պի­սի խնդիր­ներ, ո­րոնք մի շարք դեպ­քե­րում բ­ևե­ռայ­նո­րեն հա­կա­դիր են մաս­նա­կից­նե­րի ազ­գա­յին շա­հե­րին: Վերջ­նարդ­յուն­քում  դա ստեղ­ծում է լրա­ցու­ցիչ կոնֆ­լիկ­տայ­նութ­յուն: Դրան նպաս­տում է նաև քա­ղա­քա­կան գոր­ծող վեր­նա­խա­վե­րի աշ­խար­հա­յաց­քի ա­պա­կա­ռու­ցո­ղա­կան ազ­դե­ցութ­յունն ըն­թա­ցիկ, նե­րառ­յալ նաև ին­տեգ­րա­ցիոն գոր­ծըն­թաց­նե­րի վրա: Դրա հետ մեկ­տեղ, հետ­խորհր­դա­յին տա­րած­քի ներ­կա­յիս աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն իր վրա զգում է այն շա­հի ներ­գոր­ծութ­յու­նը, ո­րը հա­մաշ­խար­հա­յին ու­ժի կենտ­րոն­ներն ու­նեն հա­ղոր­դակ­ցա­յին և ա­վե­լի շատ` ռե­սուր­սա­յին պո­տեն­ցիա­լի նկատ­մամբ` ստեղ­ծե­լով քա­ղա­քա­կան կոն­յունկ­տու­րա և, որ­պես հետևանք, ա­նա­ռողջ կոնֆ­լիկ­տայ­նութ­յուն:         

Նոր աշ­խար­հի պայ­ման­ներն այն­պի­սին են, որ տնտե­սա­կան շա­հը միա­ժա­մա­նակ նաև քա­ղա­քա­կան-ռազ­մա­վա­րա­կան շահ է: Տնտե­սա­կան ին­տեգ­րու­մը թույլ է տա­լիս օ­գու­տի վե­րա­ծել ճգնա­ժա­մի բա­ցա­սա­կան գոր­ծոն­նե­րը. աշ­խա­տա­վար­ձի ցածր մա­կար­դա­կը, սե­փա­կան ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րի թվի կրճա­տու­մը և զանգ­վա­ծա­յին ի­միգ­րա­ցիան: Բայց ին­տեգ­րու­մը հա­մա­դար­ման չէ, մրցակ­ցութ­յու­նը զգա­լիո­րեն մո­տի­վա­ցիոն մեծ պո­տեն­ցիա­լի է տի­րա­պե­տում: Ներ­կա­յիս իբրև թե բա­րե­կե­ցիկ Եվ­րո­պան ա­ղե­տա­լի վի­ճա­կում է:  Ժո­ղովր­դագ­րա­կան ան­կում, բնակ­չութ­յան ծե­րա­ցում և, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, սո­ցիա­լա­կան ծախ­սե­րի ա­վե­լա­ցում; տեխ­նո­լո­գիա­կան բա­զա­յի հա­րա­բե­րա­կան թու­լութ­յուն (այ­սինքն` գե­րակշ­ռում են այն ար­տադ­րութ­յուն­նե­րը, ո­րոն­ցում ա­վե­լաց­ված ար­ժե­քը մի­ջին մա­կար­դա­կի է), աշ­խա­տա­վար­ձի և ֆի­նան­սա­կան բե­ռի բարձր մա­կար­դակ, ինչն ա­ռա­ջա­ցել է ինչ­պես հա­մընդ­հա­նուր բա­րե­կե­ցութ­յան հետևանք­նե­րով, այն­պես էլ 1970-1980-ա­կան թթ. կու­տակ­ված պե­տա­կան պարտ­քի մար­մամբ:

Տնտե­սա­կան մրցակ­ցութ­յունն ա­ռան­ձին տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին բ­ևեռ­նե­րում, ինչ­պես ի­րենց` տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րի, այն­պես էլ տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րի ու դրանք շրջա­պա­տող երկր­նե­րի միջև, այն­պես չի վար­վում, ինչ­պես անց­յա­լում: Ըստ էութ­յան, սրված մրցակ­ցութ­յու­նը պե­տութ­յուն­նե­րին ստի­պում է մե­ծաց­նել ի­րենց մրցու­նա­կութ­յունն ան­գամ տնտե­սա­կան այն «բ­ևե­ռի» կամ «բլո­կի» ներ­սում, ո­րի կազ­մում են: Այս գոր­ծըն­թացն անց­նում է անց­յա­լից տար­բեր­վող պայ­ման­նե­րում, ին­չը հեշ­տութ­յամբ բա­ցատր­վում է պե­տա­կան սահ­ման­նե­րի պաշտ­պա­նա­կան գոր­ծա­ռույթ­նե­րի վե­րաց­մամբ, ինչ­պես նաև տնտե­սութ­յան տա­րա­ծա­ժա­մա­նա­կա­յին բնու­թագ­րիչ­նե­րի փո­փո­խութ­յամբ: Եվ այս­տեղ չի օգ­նում ա­մե­նա­զոր ա­զատ շու­կա­յի և դրան ու­ղեկ­ցող դե­մոկ­րա­տիա­յի նման մի ինչ-որ ու­նի­վեր­սա­լութ­յու­նը:

Ու­նի­վեր­սա­լութ­յու­նը (և միաբևե­ռայ­նութ­յու­նը` որ­պես ու­նի­վեր­սա­լութ­յան դրսևո­րում­նե­րից մե­կը) մեր­ժում է զար­գա­ցու­մը, զար­գա­ցու­մը նե­րու­նա­կո­րեն բազ­մա­զան է, դրա հա­մար էլ ա­ռա­ջադր­ված հար­ցի պա­տաս­խանն է հա­մար­վում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, «ի­րա­կան ու­ժա­յին բազ­մաբևե­ռութ­յա­ն» միտ­ման ձ­ևա­վո­րու­մը: Եվ սա օբ­յեկ­տիվ պա­տաս­խանն է եվ­րատ­լան­տիստ­նե­րի նպա­տա­կաուղղ­ված կեր­պով կազ­մա­կեր­պած միտ­ման մար­տահ­րա­վե­րին, մի­տում, ո­րը պայ­մա­նա­կա­նո­րեն ան­վան­վում է «բալ­կա­նա­ցու­մ»: Քաղ­տեխ­նո­լո­գիա­կան ակ­տի­վութ­յան, ար­հես­տա­կան գլո­բա­լաց­ման ինչ-որ նա­խագ­ծե­րի դրս­ևո­րում լի­նե­լով (և ա­մենևին էլ բնա­կան-պատ­մա­կան զար­գաց­ման օ­րի­նա­չափ արդ­յունք չլի­նե­լով)` այդ մի­տումն ար­ժա­նի է ա­ռա­վել ման­րազ­նին դի­տարկ­ման:

Եվ տրա­մա­բա­նա­կան կլի­նի դա ա­նել եվ­րա­սիա­կան ար­դի քա­ղա­քա­կան աշ­խար­հագ­րութ­յան խնդրա­հա­րույց մի քա­նի հիմ­նա­կան հան­գույց­նե­րի վեր­լու­ծութ­յան հի­ման վրա:   

ՄԵՐՁԱՎՈՐԱՐԵՎԵԼՔ «ՄԵԾ» ,«ՆՈՐ»...

Մեր­ձա­վորԱրևել­քի վե­րա­բեր­յալ լայ­նո­րեն քննարկ­վող բո­լոր կան­խա­տե­սում­նե­րից ա­ռա­ջի­նըդար­ձավ ա­մե­րիկ­յան աջ նեո­կոն­սեր­վա­տոր­նե­րի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հա­յե­ցա­կար­գե­րիվրա հիմն­ված նա­խա­գի­ծը` «Մեծ Մեր­ձա­վոր Արևել­ք» (Greater Middle East) ան­վամբ:Կի­րա­ռա­կան նշա­նա­կութ­յամբ դրա էութ­յու­նը «չա­րի կայս­րութ­յա­ն» դե­րըփլուզ­ված ԽՍՀՄ­-ից դե­պի իս­լա­մա­կան աշ­խարհ ուղ­ղելն էր: Թար­մաց­ված` «ՆորՄեր­ձա­վոր Արևել­ք» հաս­կա­ցութ­յունն ա­ռա­ջին ան­գամ 2006թ. հու­նի­սին, Թել Ա­վի­վումհնչեց­րեց ԱՄՆ պետ­քար­տու­ղար Քոն­դո­լի­զա Ռայ­սը: Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան դարձ­վա­ծա­բա­նութ­յանայս փո­փո­խութ­յու­նը ժա­մա­նա­կի ա­ռու­մով հա­մըն­կավ Բա­քու-Թբի­լի­սի-Ջեյ­հաննավ­թա­տա­րի գոր­ծարկ­ման ա­րա­րո­ղութ­յան հետ: «Նոր Մեր­ձա­վոր Արևել­քի» կոն­ցեպ­տո­ւա­լա­ցու­մըպաշ­տո­նա­կան շրջա­նա­ռութ­յան մեջ դրե­ցին և­ ԱՄՆ պետ­քար­տու­ղա­րը, և՛­ Իս­րա­յե­լիվար­չա­պե­տը, Լի­բա­նա­նի` ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րի ու անգ­լիա­ցի­նե­րի կող­մից հո­վա­նա­վոր­վողպա­շար­ման ա­մե­նա­թեժ պա­հին: «Նեո­լի­բե­րալ գլո­բա­լի­զա­տոր­նե­րը, ինչ­պես ևնեո­կոն­սեր­վա­տոր­նե­րը, ան­շուշտ, նաև Բու­շի վար­չա­կազ­մը հաշ­վար­կը կա­տա­րե­ցինստեղ­ծա­րար ա­վեր­ման վրա` որ­պես մի գոր­ծիք և՛ գոր­ծըն­թաց, ո­րի օգ­նութ­յամբնրանք հույս ու­նեն կա­ռու­ցել սե­փա­կան նոր աշ­խար­հա­կար­գը», իսկ այդ «ստեղ­ծա­րարա­վե­րու­մը ԱՄՆ-[ում], նեո­կոն­սեր­վա­տիվ փի­լի­սո­փա և Բու­շի խորհր­դա­կանՄայքլ Լե­դի­նի (Ledeen) կար­ծի­քով, «հե­ղա­փո­խա­կան սար­սա­փազ­դու ուժ է», ո­րիհետ մինչև այժմ շատ մարդ­կանց գի­տակ­ցութ­յան մեջ ա­սո­ցաց­վում է Միաց­յալ Նա­հանգ­նե­րը»27:Հե­գե­մոն դիր­քե­րում հիմ­նա­վոր­ված ու­նի­լա­տե­րա­լիզ­մը լե­գի­տիմ է դարձ­նումինքն ի­րեն: Իսկ հե­գե­մո­նիս­տա­կան մե­սիա­կա­նութ­յան մա­սին պատ­կե­րա­ցում­նե­րիհիմ­քում ըն­կած են սե­փա­կան ազ­գա­յին շա­հե­րի և նպա­տակ­նե­րի ի­րա­կա­նաց­մանռազ­մա­կան, տնտե­սա­կան և քա­ղա­քա­կան հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը:  

Օլ­մեր­թըև Ռայսն այդ նույն ժա­մա­նակ` 2006թ. հու­նի­սին հա­մաշ­խար­հա­յին լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րինտե­ղե­կաց­րին, որ «Նոր Մեր­ձա­վոր Արևել­քի» նա­խագ­ծի ի­րա­գոր­ծումն սկսվել էհենց Լի­բա­նա­նից: Այս հայ­տա­րա­րութ­յու­նը նա­խա­գիծն ի­րա­կա­նաց­նե­լու անգ­լո-ա­մե­րի­կա-իս­րա­յե­լա­կանմտադ­րութ­յան ուղ­ղա­կի հաս­տա­տումն է, նա­խա­գիծ, ո­րը հան­գեց­վում է ան­կա­յու­նութ­յանհայտ­նի ա­ղե­ղի ստեղծ­մա­նը, ո­րը պետք է ձգվի Լի­բա­նա­նից, Պա­ղես­տի­նից մինչևՍի­րիա, Ի­րաք, Պար­սից ծոց, Ի­րան, ընդ­հուպ Աֆ­ղանս­տա­նի սահ­ման­նե­րը, հե­տո`Քաշ­միր, Սինցզ­յան, Տի­բեթ` Օ­բա­մա­յի վար­չա­կազ­մի «աֆ­ղա­նա­կան նոր քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նեի­րա­կա­նաց­մա­նը զու­գըն­թաց: Սա է աշ­խար­հի ա­մե­րիկ­յան վե­րա­կա­ռու­ցու­մը`պե­տութ­յուն-ազ­գե­րի կոր­ծա­նում: Ռազ­մա­կա­յան­ներ ստեղ­ծե­լով ար­խա­յիկ, դե­մոկ­րա­տիա­յիհետ ոչ մի ընդ­հա­նուր բան չու­նե­ցող անկ­լավ­նե­րում` ԱՄՆ-ը այս­պիսով ի­րա­կա­նաց­նումէ հա­մաշ­խար­հա­յին տի­րա­պե­տութ­յան իր նա­խա­գի­ծը:

2006թ.ամ­ռա­նը Լի­բա­նա­նը չդար­ձավ կրի­տի­կա­կան այն կե­տը, ո­րից կսկսվեր սահ­ման­նե­րիփո­փո­խութ­յու­նը ողջ Մեր­ձա­վոր Արևել­քում, ա­զատ ար­ձա­կե­լով «կոնստ­րուկ­տիվքաո­սի» ու­ժե­րին, ին­չը են­թադ­րում էր բռնութ­յան և զին­ված հա­կա­մար­տութ­յանի­րա­վի­ճա­կի պահ­պա­նում ողջ տա­րա­ծաշր­ջա­նում` ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրի­տա­նիա­յի և Իս­րա­յե­լիկող­մից ի­րենց աշ­խար­հա­ռազ­մա­վա­րա­կան կա­րիք­նե­րին ու խնդիր­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խանՄեր­ձա­վոր Արևել­քի քար­տե­զի վե­րաձևման նպա­տա­կով: Բայց սա ա­մենևին էլ չի նշա­նա­կումնա­խագ­ծի սեկ­վես­տա­վո­րում: Լի­բա­նա­նը, թե Սի­րիան, Թուր­քիան, թե Ի­րա­քը,Հա­յաս­տա­նը, թե Ադր­բե­ջա­նը հա­մաշ­խար­հա­յին կա­ռա­վար­ման նոր ստեղծ­վող կա­ռույ­ցիռազ­մա­վա­րա­կան դի­զայ­նի բա­ղադ­րիչ­ներն են, ինչ-որ հե­նա­կե­տեր: Ա­լեք­սանդրՆեկ­լե­սան այդ հա­մա­կարգն ան­վա­նում է «հա­մաշ­խար­հա­յին կա­պե­րի գլո­բալ դի­նա­միկհա­մա­կարգ (dynamic intraglobal relations)», տար­բե­րե­լու հա­մար «նախ­կին հա­վա­սա­րակշռ­վածև ստա­ցիո­նար մի­ջազ­գա­յին հա­մա­կար­գից (balanced internationalrelations)»28: «Կա­ռա­վար­վող քաո­սի» հա­յե­ցա­կար­գի էութ­յունն այն է, որ­պես­զիտվյալ պե­տութ­յու­նը բեր­վի և պահ­վի այն­պի­սի վի­ճա­կում, որ ի վի­ճա­կի չլի­նիվե­րահս­կել սե­փա­կան առ­կա ու­ժե­րը և հա­մար­ժե­քո­րեն ար­ձա­գան­քել ներ­քին ևար­տա­քին մար­տահ­րա­վեր­նե­րին (հայտ­նի failed state-ը): Սրա­նից ել­նե­լով էլ,նման երկ­րի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը մշտա­կան ար­տա­քին օ­ժան­դա­կութ­յան կա­րիքկու­նե­նա: Սա իր հետևանք­նե­րով հա­վա­սա­րա­զոր է ռազ­մա­կան լիա­կա­տար պար­տութ­յանև «թավշ­յա» օ­կու­պա­ցիա­յին29: Այ­սօ­րի­նակ վստահ վե­րահս­կո­ղութ­յան հաս­տա­տու­մըԱՄՆ-ին թույլ կտար գլո­բալ տի­րա­պե­տութ­յան հաս­նել Եվ­րա­սիա­յի հա­մար ա­ռանց­քա­յին«Հնգա­ծո­վու­մ»:

Մեր­ձա­վորԱրևել­քի «բալ­կա­նաց­մա­ն» ա­ռա­ջին փու­լը դար­ձավ Ի­րա­քի անգ­լո-ա­մե­րիկ­յանօ­կու­պա­ցիան: Այս հա­մա­տեքս­տում բո­լո­րո­վին էլ պա­տա­հա­կան և չփոխ­կա­պակց­վածփաստ չի կա­րե­լի հա­մա­րել պա­հես­տի փոխգն­դա­պես Ռալֆ Պե­տեր­սի «Եր­բեք մի դա­դա­րեց­րեքճա­կա­տա­մար­տը» աղմ­կա­հա­րույց գիր­քը: Այն հրա­տա­րակ­վել է 2006թ. հու­լի­սինև նույն ժա­մա­նակ էլ նե­րառ­վել «Ար­յու­նոտ սահ­ման­ներ: Ինչ­պե՞ս ­կա­րող է ա­վե­լիլա­վը լի­նել Մեր­ձա­վոր Արևել­քը» ան­վա­նու­մը կրող հրա­պա­րակ­ման մեջ, ArmedForces Journal-ում, իր իսկ` Ռալֆ Պե­տեր­սի մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րով30: Բուռնբա­նա­վե­ճե­րի և քա­ղա­քա­կան-դի­վա­նա­գի­տա­կան դե­մարշ­նե­րի ա­ռիթ դառ­նա­լով`գիր­քը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, հստակ նշում էր Եվ­րա­սիա­յի հա­մար ա­մե­րիկ­յանռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րի գլխա­վոր վեկ­տո­րը, և ար­ժե մի քա­նի թե­զիս­նե­րովանդ­րա­դառ­նալ նրա դի­տարկ­մա­նը:   

*   *   *

«ՄեծՄեր­ձա­վոր Արևել­ք» պլա­նի շրջա­նակ­նե­րում, քա­ղա­քա­կան աշ­խար­հագ­րութ­յանգո­յութ­յուն ու­նե­ցող  ձ­ևա­չա­փի ա­մե­րիկ­յանվե­րա­փոխ­ման անս­պա­սե­լի պո­տեն­ցիալ օբ­յեկտ­նե­րից մե­կը դար­ձավ Սաուդ­յան Ա­րա­բիան:Սաուդ­յան ար­մա­տա­կան վա­հա­բա­կան ուղ­ղութ­յան իս­լա­մը «սա­ռը պա­տե­րազ­մի»դա­րաշր­ջա­նում և ան­մի­ջա­պես դրա ա­վար­տից հե­տո Արևմուտ­քի հա­մար ծա­ռա­յումէր որ­պես հա­կազ­դե­ցութ­յան գոր­ծիք դե­պի ԽՍՀՄ ­կողմ­նո­րոշ­ված իս­լա­մա­կանսո­ցիա­լիզ­մին, միևնույն ժա­մա­նակ իս­լա­մա­կան միաս­նութ­յան գա­ղա­փա­րի վկա­յա­կոչ­մանթի­կուն­քում թաքն­ված էր ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հստակ նպա­տա­կը:  Աֆ­ղանս­տան­ցի (ա­վե­լի ուշ` բոս­նիա­ցի, չե­չենև այլն) մահ­մե­դա­կան­նե­րին օգ­նութ­յուն ցու­ցա­բե­րող կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րիկազ­մում նե­րա­ռե­լով ար­մա­տա­կան ու­լեմ­նե­րին, մտա­վո­րա­կա­նութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին`սաուդ­յան իշ­խող դասն ա­ջակ­ցում էր ներ­քին ընդ­դի­մութ­յան գոր­ծու­նեութ­յանդաշ­տի նե­ղաց­մա­նը: Ընդ­դեմ լի­նե­լը դուրս էր բեր­վում թա­գա­վո­րութ­յան սահ­ման­նե­րից,միևնույն ժա­մա­նակ այն ձեռք էր բե­րում սաուդ­յան կա­ռա­վա­րութ­յան հա­մար կա­ռու­ցո­ղա­կանբնույթ: Թո­թա­փե­լով ներ­քին լար­վա­ծութ­յու­նը և կա­տա­րե­լով ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրի­տա­նիա­յիպատ­վե­րը` սաուդ­ցի­ներն ար­տա­հա­նում էին ար­մա­տա­կան վա­հա­բա­կա­նութ­յու­նը31:ԱՄՆ պա­տեր­նա­լիս­տա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի և Ծո­ցի այլ պե­տութ­յուն­նե­րիհան­դեպ, հատ­կա­պես այն­տեղ ռազ­մա­կա­յան­ներ տե­ղա­կա­յե­լուց հե­տո32, մի ինչ-որժա­մա­նակ խո­չըն­դո­տում էր այն փաս­տի գի­տակց­մա­նը, որ Սաուդ­յան Ա­րա­բիանդառ­նում է պո­տեն­ցիալ բազ­մաբևեռ նոր աշ­խար­հի ձ­ևա­վոր­վող բ­ևեռ­նե­րից` որ­պեսիս­լա­մա­կան աշ­խար­հի կենտ­րոն­նե­րից կարևո­րա­գույ­նը: Խորհր­դա­յին ազ­դե­ցութ­յանվե­րա­ցու­մը իս­լա­մի ա­վան­դա­կան տա­րած­ման պե­տութ­յուն­նե­րում Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յիթա­գա­վո­րութ­յու­նը վե­րա­ծեց ու­ժեղ և ո­րո­շա­կի չա­փով ինք­նու­րույն դե­րա­կա­տա­րի33:«Անվ­տան­գութ­յան հա­տուկ մի­ջոց­նե­րը Պար­սից ծո­ցում, հատ­կա­պես 1991թ. Ի­րա­քիդեմ կար­ճատև պատ­ժիչ գոր­ծո­ղութ­յու­նից հե­տո, տնտե­սա­պես կարևոր այդ տա­րա­ծաշր­ջա­նըվե­րա­ծե­ցին ա­մե­րիկ­յան ռազ­մա­կան ար­գե­լո­ցի»34,- գրում էր Զ.Բ­ժե­զինս­կին:Սա­կայն «ար­գե­լո­ցա­յի­ն» Սաուդ­յան Ա­րա­բիան սրըն­թա­ցո­րեն վե­րած­վում էր մի­ջազ­գա­յինհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի դե­րա­կա­տա­րի (ակ­տո­րի), ո­րը բա­վա­կա­նա­չափ ինք­նու­րույ­նութ­յունէր դրս­ևո­րում: 2002թ. ժա­մա­նա­կաշր­ջանն աչ­քի ըն­կավ ա­մե­րի­կա-սաուդ­յան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րումհա­կա­սութ­յուն­նե­րի ու­ժե­ղաց­մամբ35: Աս-Սաուդ­յան­նե­րի ար­քա­յա­տոհ­մի թա­գա­ժա­ռանգԱբ­դու­լահ իբն Աբ­դել Ա­զի­զը ԱՄՆ վար­չա­կազ­մին կոշտ պա­հանջ ներ­կա­յաց­րեցªփո­խել դիր­քո­րո­շում­նե­րը ա­րա­բա-իս­րա­յե­լա­կան հա­կա­մար­տութ­յան հան­դեպ`մատ­նան­շե­լով դրա վտան­գա­վո­րութ­յու­նը ա­մե­րի­կա-ա­րա­բա­կան և ա­մե­րի­կա-սաուդ­յանհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մար: Գահ բարձ­րա­նա­լով` նա ա­վե­լի շատ է հեն­վումա­րա­բա­կան աշ­խար­հին և, ինչ­պես երևում է, դեմ չէ սկզբուն­քո­րեն փո­խել սաու­դա-ա­մե­րիկ­յանհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի բնույ­թը` գի­տակ­ցե­լով, որ հենց հոգևո­րա­կա­նութ­յանդիր­քո­րո­շում­ներն են օբ­յեկ­տի­վո­րեն ամ­րապն­դում Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի դիր­քը`որ­պես իս­լա­մի հայ­րե­նիք:

Սա­կայնսաու­դա-ա­մե­րիկ­յան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի փո­փոխ­վող դա­սա­վո­րութ­յու­նըհա­զիվ թե ար­ժե գլխա­վո­րը հա­մա­րել Մեր­ձա­վոր Արևել­քում տե­ղի ու­նե­ցող գլո­բալփո­փո­խութ­յուն­նե­րի շար­քում:

Հա­վա­նա­կա­նութ­յուն­նե­րիտե­սութ­յան մեջ եր­կու պա­տա­հա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն կամ գոր­ծըն­թաց ան­կախեն հա­մար­վում, ե­թե դրան­ցից մե­կի տե­ղի ու­նե­նա­լը չի փո­խում մյու­սի կա­տար­մանհա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը: ԱՄՆ ագ­րե­սիան Ի­րա­քում  սկսվեց այն ժա­մա­նակ, երբ հա­կաա­մե­րիկ­յանտրա­մադ­րութ­յուն­ներն աշ­խար­հում (և ա­րա­բա­կան աշ­խար­հում) գտնվում էին ա­մե­նա­բարձրկե­տում պատ­մութ­յան ողջ ըն­թաց­քում:  Ան­կախԱՄՆ դաշ­նա­կից­նե­րի և հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի նա­խա­պա­տե­րազմ­յան վե­ճե­րից, պա­տե­րազ­միա­մե­նասկզ­բում ա­րա­բա­կան գրե­թե բո­լոր երկր­նե­րը այս կամ այն աս­տի­ճա­նովմիա­վոր­վե­ցին ա­մե­րիկ­յան ագ­րե­սիան չըն­դու­նե­լու հար­ցում: Ու թեև նրան­ցիցշա­տե­րը կախ­ված են ԱՄՆ-ից տնտե­սա­կան և ռազ­մա­կան ա­ռում­նե­րով, այդ դրս­ևո­րում­նե­րըկա­րե­լի է հա­մա­րել ա­րա­բա­կան երկր­նե­րում քա­ղա­քա­կան միան­գա­մայն նոր ի­րա­վի­ճա­կիգո­յաց­ման հայ­տա­նիշ­ներ: Ա­րա­բա­կան փոխ­վող աշ­խար­հի հիմ­նա­կան ուր­վագ­ծե­րիկամ գո­նե մի­տում­նե­րի դի­տար­կու­մը թույլ է տա­լիս են­թադ­րել ա­րա­բա-իս­րա­յե­լա­կանա­րեա­լում ա­մե­րիկ­յան սցե­նա­րի լուրջ կոնտ­րա­գեն­տի ձ­ևա­վոր­ման հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը:

Ա­մե­րիկ­յանսցե­նարն իր բո­վան­դա­կութ­յամբ նոր չէ: Դա հա­մաշ­խար­հա­յին գոր­ծըն­թա­ցի տե­ղայ­նա­ցումնէ ըստ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին, էթ­նիկ, էթ­նո­դա­վա­նա­կան և եր­բեմն ներ­դա­վա­նա­կանհատ­կա­նիշ­նե­րով, ըստ շա­հե­րի, ըստ վա­խե­րի և այլ­նի դրա մաս­նատ­ման ճա­նա­պար­հով:Divide et impera-ի հա­ման­մա­նութ­յամբ հռո­մեա­կան սկզբուն­քի ա­մե­րիկ­յան տար­բե­րակ­նե­րըչեն բա­ցա­ռում նաև conjungo et impera-ի դեպ­քե­րը:

Առ­կա բո­լոր հա­կա­սութ­յուն­նե­րը, նե­րառ­յալ նաև պատ­մա­կան վի­րա­վոր­վա­ծութ­յու­նը,պետք է սույն ծրագ­րի ի­րա­գործ­ման հիմ­նա­կան նյութ ծա­ռա­յեն: Ինչ-որ ի­մաս­տովսա Օս­ման­յան կայս­րութ­յան բա­ժան­ման եվ­րո­պա­կան «տե­րութ­յուն­նե­րի կոն­ցեր­տի»հին սցե­նա­րի կրկնութ­յունն է, բայց «դե­մոկ­րա­տա­կա­ն» նո­րա­գույն սկզբունք­նե­րիհաշ­վառ­մամբ: Ա­ռա­ջին մա­կար­դա­կը զա­նա­զան մի­ջէթ­նիկ ու երկր­նե­րի միջև գոր­ծո­ղութ­յուն­ներնեն, այ­նու­հետև` ա­րա­բա­կան աշ­խարհն ու թյուր­քա­կա­նը, թյուր­քա­կանն ու պարս­կա­կա­նը,այ­նու­հետև` նե­րա­րա­բա­կանն ու պարս­կա­կա­նը, իս­լա­մա-քրիս­տո­նեա­կա­նը: Հա­րավս­լա­վիանա­ռա­ջին փոր­ձար­կումն էր, հատ­կան­շա­կան օ­րի­նակ կա­րող են ծա­ռա­յել գոր­ծըն­թաց­նե­րը2008-2009թթ. հայ-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում և հատ­կա­պես Լեռ­նա­յինՂա­րա­բա­ղի հիմ­նախնդ­րի շուրջ: Այս կա­պակ­ցութ­յամբ պետք է ա­ռան­ձին ար­տա­հայտ­վել:

 Վեր­ջին ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը կով­կաս­յան-մեր­ձա­վո­րարևել­յանքա­ղա­քա­կա­նութ­յան այս հատ­վա­ծում նման են դեյ­թոն­յան գոր­ծըն­թա­ցին, և հայ­կա­կանկող­մին (ինչ­պես ժա­մա­նա­կին սեր­բա­կա­նին, ա­վե­լի ճիշտ` հա­րավս­լա­վա­կա­նին)պար­տադ­րում են ո­րո­շում­ներ ըն­դու­նել: ԼՂՀ­-ի շուրջ տե­ղի են ու­նե­նումկարևոր և վտան­գա­վոր ի­րա­դար­ձութ­յուն­ներ, ո­րոնք նշա­նա­կում են ե­թե ոչ վերջ­նա­կանկար­գա­վո­րում, ա­պա գո­նե ա­ռա­ջի­կա­յում լուրջ տե­ղա­շար­ժե­րի ի­րա­կա­նա­ցում,և հայ­կա­կան կող­մի հա­մար այս գոր­ծըն­թա­ցում դրա­կան ոչ մի տարր չիերևում:  Հա­մա­ձայ­նե­լով Ղարա­բաղ­յանհիմ­նախնդ­րի կար­գա­վոր­ման Մադ­րիդ­յան սկզբունք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը, այ­սինքն`դե յու­րե ադր­բե­ջա­նա­կան հինգ շրջան­նե­րի փո­խա­նակ­մա­նը Հա­յաս­տա­նի հետԹուր­քիա­յի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման` ԱՄՆ-ի կող­մից ամ­րապնդ­վածե­րաշ­խիք­նե­րով, Հա­յաս­տա­նը ստիպ­ված կլի­նի հա­կա­մար­տութ­յան գո­տու ա­պա­ռազ­մա­կա­նաց­ման(խա­ղա­ղա­րար­նե­րի վե­րահս­կո­ղութ­յա­նը հանձ­նել Քել­բա­ջա­րի և Լա­չի­նիշրջան­նե­րը) երկ­րորդ փու­լում որ­պես պայ­ման ամ­րագ­րել սե­փա­կան անվ­տան­գութ­յանինչ-որ հա­մադ­րե­լի ե­րաշ­խիք­ներ: Նման ե­րաշ­խիք կա­րող է լի­նել միայն Հա­յաս­տա­նիլիա­կա­տար ան­դա­մակ­ցութ­յու­նը ՆԱ­ՏՕ-ին, ին­չը, ե­թե ի­րա­կա­նութ­յուն դառ­նա,ան­մի­ջա­պես գերհ­զոր հա­կա­մի­ջոց­նե­րի կմղի Ռու­սաս­տա­նին և Ի­րա­նին, Ադր­բե­ջա­նի,Թուր­քիա­յի լռել­յայն հա­վա­նութ­յամբ: (Ինչ­պես նաև ԱՄՆ-ի ու նրա դաշ­նա­կից­նե­րի,ո­րոնք այ­սօր հո­վա­նա­վո­րում են հայ-թուր­քա­կան «ճա­նա­պար­հա­յին քար­տե­զը»և ո­րոնք շա­հագրգռ­ված են Հա­րա­վա­յին Կով­կա­սում կոնֆ­լիկ­տա­յին պո­տեն­ցիա­լիմե­ծաց­մամբ): Հա­յաս­տա­նը, հա­վա­նա­բար, ստիպ­ված կլի­նի գնալ Սեր­բիա­յի ճա­նա­պար­հովև պար­զա­պես հաշտ­վել սկզբում ԼՂՀ, բայց այդ ժա­մա­նակ հե­տո նաև ընդ­հան­րա­պեսպե­տութ­յան կորս­տի հետ: Ա­մեն ինչ պարզ է. Կո­սո­վո­յի ան­կա­խութ­յան ճա­նա­չու­միցհե­տո ար­ժեզրկ­վե­ցին պե­տութ­յուն­նե­րի միջև սահ­ման­նե­րը ո­րո­շող նախ­կին բո­լորմի­ջազ­գա­յին-ի­րա­վա­կան փաս­տաթղ­թե­րը: Ի դեպ, Հա­յաս­տա­նի հա­մար այդ գոր­ծըն­թաց­նե­րըկան­խա­տե­սե­լի էին: 2007թ. Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նի փոխ­խոս­նակ Վա­հան Հով­հան­նիս­յա­նը,ԱՄՆ Կոնգ­րե­սին կոչ ա­նե­լով բա­նաձև ըն­դու­նել ցե­ղաս­պա­նութ­յան վե­րա­բեր­յալ,միա­ժա­մա­նակ պա­հան­ջեց չեղ­յալ հա­մա­րել 1921թ. մար­տի 16-ի Մոսկ­վա­յի պայ­մա­նա­գի­րը,ո­րով Թուր­քիան ստա­ցավ Կար­սը, Սուր­մա­լուն և Ար­դա­հա­նը, ո­րոնք Հով­հան­նիս­յաննան­վա­նեց «Ռու­սա­կան կայս­րութ­յան տա­րած­ք»: Ա­վե­լին, հա­վակ­նութ­յուն­ներ ա­ռաջքաշ­վե­ցին նաև Նա­խիջևա­նի և Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի վե­րա­բեր­յալ: Վե­րա­դար­ձըկայս­րութ­յուն, որ­քան էլ Ա­ՌԱՅԺՄ ֆան­տաս­տիկ հնչի, հնա­րա­վոր է, միակ ճա­նա­պարհնէ ե­թե ոչ լիար­ժեք պե­տա­կա­նութ­յան, ա­պա գո­նե էթ­նիկ վար­չա­րա­րութ­յան պահ­պան­ման,գու­ցեև որ­պես էթ­նոինք­նա­պահ­պան­ման: Հե­տաքր­քիր է. դեռ մ.թ. 66թ. պարթև ար­քաՎա­ղար­շը գրում էր արևել­յան նա­հանգ­նե­րի կու­սա­կալ Դո­մի­ցիոս Կոր­բու­լո­մո­սին,որ հայ­կա­կան հարցն, իբր, իր հա­մար ար­դեն լուծ­ված է թվում36:

Իսկզբա­նե ա­նի­րա­կա­նա­նա­լի, այ­սինքն` սադ­րիչ մի­ջազ­գա­յին հա­մա­ձայ­նութ­յուն­նե­րիկնքման «ձեռ­քեր ո­լո­րե­լո­ւ» դեյ­թոն­յան տեխ­նո­լո­գիան, որ որ­դեգր­վել է որ­պես«միջ­պե­տա­կան հա­կա­սութ­յուն­նե­րի լուծ­ման օ­րի­նա­կան մի­ջո­ց», մո­լո­րա­կիցան­կա­ցած տա­րա­ծաշր­ջա­նում քա­ղա­քա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի կա­տա­լի­զաց­մանարդ­յու­նա­վետ գոր­ծիք է37: Ընդ­հան­րա­պես, բա­ժան­ված էթ­նոս­նե­րը և պե­տա­կա­նութ­յամբչօժտ­ված էթ­նոս­նե­րը, ինչ­պես և չկա­յա­ցած ինս­տի­տուտ­ներ, զար­գաց­ման ան­կա­յունվեկ­տոր­ներ ու­նե­ցող պե­տութ­յուն­նե­րը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան նա­խագծ­ման անս­պառռե­սուրս են:

Ի­հար­կե,նման նա­խագ­ծե­րի ի­րա­գործ­ման պար­տա­դիր պայ­ման է տե­ղե­կատ­վա­կան ա­սի­մետ­րիան(information asymmetry), բայց ար­դեն ոչ այն ըմբռն­մամբ, երբ տե­ղե­կատ­վութ­յու­նը(այ­սինքն` նա­խագ­ծի բնու­թագ­րե­րը) մատ­չե­լի է գոր­ծըն­թա­ցի ոչ բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րին:Տե­ղե­կատ­վութ­յան նոր ո­րակն այն ինք­նու­րույն գոր­ծիք է դարձ­նում publicrelations-ի մի­ջո­ցով, ին­չում, ատ­լանտ­յան ըն­կե­րակ­ցութ­յու­նը, պետք է խոս­տո­վա­նել,շա~տ­ ա­ռաջ է գնա­ցել մնաց­յալ աշ­խար­հից:

Մյուս­նե­րին(գո­նե մե­ծա­մաս­նութ­յա­նը, բա­ցի նրան­ցից, ով­քեր կհասց­նեն ի­րենց հա­մար սահ­մա­նելպե­տութ­յուն-կոր­պո­րա­ցիա­յի պրո­տեկ­ցիան) մնում է պա­սիվ օբ­յեկ­տի դե­րը, ո­րըգո­յութ­յուն է պահ­պա­նում դրսից նա­խագծ­ված աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան կա­ռույ­ցիշրջա­նակ­նե­րում, նրա խնդիրն «ա­դապ­տի­վ» է, այն, ընդ­հա­նուր առ­մամբ լի­նե­լով«հետևից գնա­ցո­ղե, ա­վե­լի շուտ ձ­ևա­կա­նո­րեն պահ­պա­նում է սուբ­յեկ­տի բնու­թագ­րե­րը:Նրա խնդի­րը հան­գեց­վում է դրսի կա­ռույ­ցի հանձ­նա­րա­րած` հար­թութ­յան նկա­րագ­րութ­յա­նը.կոնկ­րետ ի­րա­վի­ճա­կում դրսից ո­րոշ­վող շրջա­նակ­նե­րի կոշ­տութ­յան աս­տի­ճա­նը,յու­րա­քանչ­յուր կոնկ­րետ ի­րա­վի­ճա­կում սե­փա­կան ա­զա­տութ­յան հանձ­նա­րար­վողաս­տի­ճան­նե­րի ո­րոշ­ման հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը, մա­նի­պուլ­յա­ցիա­յի և խա­ղա­յինակ­տի­վութ­յան հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը բա­ցա­հայ­տե­լու նպա­տա­կով: Սա կան­խո­րո­շումէ հե­տաքրք­րութ­յունն ա­ռա­ջին հեր­թին աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մե­խա­նիզմ­նե­րիհան­դեպ` որ­պես ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան խա­ղի օ­րի­նա­չա­փութ­յուն­ներ, և «խա­ղա­դաշ­տիետա­րած­քի կա­ռու­ցակց­ման սկզբունք­նե­րի հան­դեպ` ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յանտար­բեր տե­սակ­նե­րի պա­րա­գա­յում: Նպա­տա­կը օբ­յեկ­տի պարզ կողմ­նո­րո­շումն էաշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հար­թութ­յու­նում: Ընդ ո­րում, հա­ճախ այն կանգ­նեց­վումէ փաս­տի առջև, որ ի­րեն հա­մաշ­խար­հա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նում բա­ժին էընկ­նում (հատ­կաց­վում է, վե­րագր­վում է, հրահր­վում է) մի ինչ-որ դեր: Դրա հա­մարէլ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տե­սութ­յան հիմ­նա­կան խնդի­րը փոքր երկ­րի հա­մար այնէ, որ ին­քը ո­րո­շի իր դերն ու մշա­կի իր վե­րա­բեր­մուն­քը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կանդե­րի նկատ­մամբ38: Հա­մաշ­խար­հա­յին նոր ի­րա­կա­նութ­յու­նում ներ­կա պե­տութ­յուն­նե­րիցշա­տե­րի պահ­պան­ման միակ հնա­րա­վո­րութ­յու­նը պե­տութ­յուն-կոր­պո­րա­ցիա­նե­րիկամ տե­րութ­յուն­նե­րի հո­վա­նու տակ մտնելն է: Ընդ ո­րում, հօ­գուտ ընտր­վածսյու­զե­րե­նի սե­փա­կան ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը զո­հա­բեր­վում է մեծ չա­փով, հրա­ժար­վե­լովէթ­նո­պատ­մա­կան բազ­մա­թիվ կարծ­րա­տի­պե­րից: Մ.­Սարգս­յա­նը գրում է. «Հայ էթ­նիկգի­տակ­ցութ­յան մեջ գոր­ծու­նեութ­յան պայ­ման­նե­րի ա­պա­հով­ման կարծ­րա­տի­պիամ­րապն­դու­մը ար­տա­քին հո­վա­նա­վո­րի մի­ջո­ցով ո­րո­շում էր աշ­խար­հի հետփոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի կա­ռուց­ման ողջ հա­մա­կար­գը: Այս խնդի­րը պատ­մութ­յանա­մե­նա­բարդ շրջան­նե­րում միշտ ե­ղել է քա­ղա­քա­կան ընտ­րութ­յան կենտ­րո­նու­մ»39:  

Եվ սահարց է ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի կամ Լի­բա­նա­նի, այլ նաև Ղա­զախս­տա­նի կամ Ուզ­բեկս­տա­նիհա­մար: Իսկ այն, որ Լի­բա­նա­նը չդար­ձավ «կրի­տի­կա­կան կե­տը», սցե­նար­նե­րըչի փո­խում, այ­դօ­րի­նակ ծրագ­րեր հետևո­ղա­կա­նո­րեն ի­րա­կա­նաց­վում են աշ­խար­հա­մա­սիմի շարք այլ երկր­նե­րում ու տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րում:

«ԲԱԼԿԱՆԱՑՈՒՄ»,«ՔՐԴԱԿԱՆ ՀԱՐՑ».  ԴԵՊԻ Ո՞ՒՐ  ՇԱՐԺՎԵՆ ԹՈՒՐՔԻԱՆ, ԻՐԱՔԸ, ՍԻՐԻԱՆ, ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ,

ETCETERA

«Կո­սով­յա­ն»կամ «բալ­կան­յա­ն» սցե­նար­ներ ի­րա­կա­նաց­նե­լու Արևմուտ­քի ագ­րե­սիվ մտադ­րութ­յուն­նե­րիի­րա­վի­ճա­կում Կենտ­րո­նա­կան Եվ­րա­սիա­յի հա­մար դրա­կան զսպիչ գոր­ծոն (ո­րըթույլ կտար հա­վա­սա­րակշ­ռել ի­րա­վի­ճա­կը տա­րա­ծաշր­ջա­նում) կլի­ներ որ­քանհնա­րա­վոր է շատ թվով այն­պի­սի երկր­նե­րի ակ­տի­վա­ցու­մը, ո­րոնք ներգ­րավ­վածեն նշված քա­ղա­քա­կան-աշ­խար­հագ­րա­կան նա­խագ­ծե­րում, բայց ի­րենց ար­տա­քինքա­ղա­քա­կան դիր­քո­րո­շում­նե­րում ի հայտ են բե­րում ինք­նու­րույ­նութ­յան մի­տում­ներ:Այդ երկր­նե­րից մե­կը կա­րող էր լի­նել, օ­րի­նակ, Թուր­քիան, ո­րը քիչ ազ­դե­ցութ­յունչու­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի երկր­նե­րում:

Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կաննոր ի­րա­վի­ճա­կը, որ ծա­գել է Մեր­ձա­վոր Արևել­քում Ի­րա­քի պա­տե­րազ­մից հե­տո,Թուր­քիա­յին կանգ­նեց­րել է իր տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը պահ­պա­նե­լուև հա­կա­մար­տութ­յան նոր սրման` ընդ­հուպ Թուր­քիա­յում և Ի­րա­քի հյու­սի­սումքրդա­կան շարժ­ման դեմ զին­ված պայ­քա­րի վերսկս­ման եր­կընտ­րան­քի առջև: Ի­րաք­յանպա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում Թուր­քիան, 1923թ. հու­լի­սի 23-ի Լո­զա­նի պայ­մա­նագ­րիստո­րագ­րու­մից հե­տո ա­ռա­ջին ան­գամ, ստիպ­ված ե­ղավ հաշտ­վել ԱՄՆ-ի պար­տադ­րածդիր­քո­րոշ­ման հետ, ո­րի հա­մա­ձայն` քրդա­կան շար­ժումն սկսեց հան­դես գալ ինք­նու­րույնգոր­ծո­նի դե­րում: Ա­մե­րիկ­յան ա­ջակ­ցութ­յու­նը Ի­րաք­յան Քրդստա­նին ա­նա­սե­լիո­րենզայ­րաց­նում է Թուր­քիա­յին: Ի­րենց հեր­թին, քուրդ ա­ռաջ­նորդ­նե­րը չեն հրա­ժար­վումԻ­րաք­յան Քրդստա­նի սահ­ման­նե­րից դուրս ե­կող քրդա­կան պե­տութ­յան ստեղծ­մանծրագ­րե­րից:  Քրդա­կան քա­ղա­քա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նըլրիվ հա­մա­պա­տաս­խա­նում է տա­րա­ծաշր­ջա­նի մաս­նատ­մա­նը «Մեծ Մեր­ձա­վորԱրևել­քի» շրջա­նակ­նե­րում40: Քրդա­կան քա­ղա­քա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը, որպա­րու­նակ­վում է Ի­րաք­յան Քրդստա­նի սահ­մա­նադ­րութ­յան նա­խագ­ծում, ձ­ևա­կա­նո­րենուղ­ղորդ­ված է Հյու­սի­սա­յին Ի­րա­քում այն­պի­սի կենտ­րոն ստեղ­ծե­լուն, ո­րընա­խա­տես­ված է Ի­րա­նի գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան և քա­ղա­քա­կան ծա­վա­լա­պաշ­տութ­յանզսպման հա­մար: Ընդ­հան­րա­պես վի­ճա­հա­րույց լի­նե­լով` այդ նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նըցան­կա­ցած պա­րա­գա­յում չի կա­րող ի­րաք­ցի քրդե­րին հե­ռաց­նել Թուր­քիա­յումքրդա­կան հար­ցից, որ­տեղ այն, մի կող­մից, չի կորց­րել հրա­տա­պութ­յու­նը քրդե­րիհա­մար, մյուս կող­մից` թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կան վեր­նա­խա­վե­րի հա­մախմբ­վա­ծութ­յանկարևո­րա­գույն գոր­ծոն­նե­րից է: Թուր­քիա­յի հիմ­նա­կան և ռազ­մա­վա­րա­կան միակհրա­մա­յա­կա­նը քրդա­կան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան խնդիր­նե­րի շար­քում քրդա­կանմիաս­նութ­յան ջլա­տումն է ինչ­պես Թուր­քիա­յում, այն­պես էլ նրա սահ­ման­նե­րիցդուրս: Այս հա­մա­տեքս­տում Թուր­քիա­յի ան­մի­ջա­կան դաշ­նա­կի­ցը Ի­րանն է, թեևնրա հա­մար քրդա­կան թե­մա­տի­կան պա­կաս հրա­տապ է: Հար­կա­վոր է պատ­շա­ճը մա­տու­ցելթուր­քա­կան իշ­խող վեր­նա­խա­վին. այն բա­վա­կան օ­պե­րա­տի­վո­րեն ար­ձա­գան­քեց«քրդա­կան հար­ցի» նոր ո­րա­կին` պատ­րաստ­վե­լով ի­րա­կան քրդա­կան ինք­նա­վա­րութ­յունստեղ­ծել, թեև թուր­քա­կան հան­րութ­յու­նում, նե­րառ­յալ քա­ղա­քա­կան ա­ռա­ջա­տարու­ժե­րում, միա­կար­ծութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յու­նը քրդա­կան հիմ­նախնդ­րի լուծ­մանըն­դու­նե­լի տար­բե­րա­կի վե­րա­բեր­յալ ա­մենևին չի ե­րաշ­խա­վո­րում նա­խագ­ծիհա­ջո­ղութ­յու­նը:

Ի­րան­ցիքրդե­րի քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներն այժմ այն­պի­սի ազ­դե­ցութ­յունչու­նեն Ի­րա­նա­կան Քրդստա­նում, ինչ­պի­սին ու­նեին, օ­րի­նակ, Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յանշրջա­նում: Նրանք մաս­նատ­ված են, հե­ղի­նա­կա­վոր ա­ռաջ­նորդ չու­նեն, հիմ­նա­կանկազ­մա­կեր­պութ­յու­նը Ի­րա­նա­կան Քրդստա­նի դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցութ­յուննէ (ԻՔԴԿ), ո­րը, մաս­նա­վո­րա­պես, Սո­ցին­տեր­նի մո­դե­լով սո­ցիա­լիս­տա­կան ընտ­րութ­յանկողմ­նո­րո­շում ու­նի41: Բայց հենց քրդա­կան ռազ­մա­կա­նաց­ված կազ­մա­վո­րում­ներնեն, որ ի­րենց բնա­կութ­յան բո­լոր երկր­նե­րում Ի­րա­նում դե­մոկ­րա­տիա­յի ա­ջակ­ցութ­յանա­մե­րիկ­յան ծրագ­րի շրջա­նա­կում ֆի­նան­սա­կան հիմ­նա­կան օգ­նութ­յուն են ստա­նում,քրդերն ա­ռան­ձին կե­տով են ներ­կա­յաց­ված նաև Սի­րիա­յի վար­չա­կազ­մի վե­րա­բեր­յալա­մե­րիկ­յան ծրագ­րե­րում: Ընդ ո­րում, կարևոր է ըմբռ­նել հետևյալ փաս­տը. Քրդստա­նիամ­րագր­ված սահ­ման­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յու­նը, ինչ­պեսև միաս­նա­կան քրդա­կանէթ­նիկ ինք­նութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յու­նը: Թուր­քիա­յի, Ի­րա­նի, Ի­րա­քի և Սի­րիա­յիսահ­մա­նա­մերձ շրջան­նե­րը, որ­տեղ քրդեր են ապ­րում, տար­բեր­վում են և բա­վա­կանակն­հայ­տո­րեն ար­տա­ցո­լում են այդ երկր­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րում ձ­ևա­վոր­վածքրդա­կան հա­մայնք­նե­րի զար­գաց­ման ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յու­նը:

Ան­կախՔրդստա­նը կո­սով­յան սցե­նա­րով` ար­դեն կար­ճա­ժամ­կետ հե­ռան­կա­րի հարց է: Այլբան է, թե ըն­թա­ցիկ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մա­կար­դա­կում որ­քան հա­մար­ժեք կար­ձա­գան­քենդրան քրդա­կան հա­մայնք­ներ «ու­նե­ցող­նե­րը»` Թուր­քիան և Ի­րանն` ա­ռա­ջին հեր­թին:Մո­դեստ Կո­լե­րո­վի շատ հե­տաքր­քիր հի­պո­թե­զը, ըստ ո­րի` որ­պես զսպման նմանգոր­ծոն­նե­րից մե­կը Ստամ­բու­լը կա­րող է դի­տար­կել Հա­յաս­տա­նի խորհր­դան­շա­կանգոր­ծա­րար էքս-­ պան­սիան երկ­րի արևմտյան (քրդա­կան) տա­րածք­նե­րում` ուղ­ղա­կիո­րենգոր­ծադ­րե­լով հա­յե­րի ու քրդե­րի (ո­րոնք Արևմտյան Հա­յաս­տա­նում մաս­նակ­ցելեն ցե­ղաս­պա­նութ­յա­նը42) պատ­մա­կան «թշնա­ման­քը», ա­մենևին էլ պար­տա­դիր չէ,որ տե­ղի ու­նե­նա` բո­լո­րո­վին չհա­մա­պա­տաս­խա­նե­լով հենց Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յինշա­հե­րին, և սա, հա­վա­նա­բար, հաշ­վի է առն­ված նաև Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րութ­յանկող­մից: Ռու­սաս­տա­նի և Հա­յաս­տա­նի հա­մար որ­պես հիմ­նախնդ­րի լու­ծում, ե­թեի­ռե­դենտ շար­ժու­մը հա­ջո­ղութ­յուն ու­նե­նա, ա­ռա­ջարկ­վում է շտապ երկ­խո­սութ­յունհաս­տա­տել քրդա­կան քա­ղա­քա­կան շար­ժում­նե­րի հետ և ճա­նա­չել Քրդստա­նի ան­կա­խութ­յու­նը`դա տե­ղի ու­նե­նա­լու դեպ­քում: Կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ Ռու­սաս­տա­նի այ­սօ­րի­նակդիր­քո­րո­շումն ար­մա­տա­կա­նո­րեն կփո­խի ոչ միայն ռուս-թուր­քա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիբնույ­թը` ներ­կա­յում դրանց դրա­կան բո­լոր մի­տում­նե­րով հան­դերձ, այլև ռուս-ի­րա­նա­կանև ռուս-սի­րիա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի: Հար­կա­վոր է այլ մի­ջոց­ներ ո­րո­նել,ո­րոնք նա­խա­տե­սում են հրա­ժա­րում Մեծ Կով­կա­սում և Մեր­ձա­վոր Արևել­քում սահ­ման­նե­րիփո­փո­խութ­յու­նից, ինչ­պես նաև շատ այլ բա­նե­րից: Ռու­սաս­տա­նի կող­մից Քրդստա­նիճա­նա­չու­մը «բալ­կա­նաց­մա­ն» հսկա­յա­կան խթան կհան­դի­սա­նա` նկա­տի ու­նե­նա­լովնաև ռու­սա­կան ֆե­դե­րա­լիզ­մի ա­մենևին էլ ոչ ի­դեա­լա­կան կա­յու­նութ­յու­նըմի ամ­բողջ շարք տա­րա­ծաշր­ջան­նե­րում և հատ­կա­պես հենց այժմ ար­դեն ռու­սա­կանԿով­կա­սում:       

Քրդա­կա­նիցզատ, կան նաև մի շարք այլ հար­ցեր, ո­րոնց վե­րա­բեր­յալ Թուր­քիա­յի և ԱՄՆ դիր­քո­րո­շում­ներնէա­կա­նո­րեն տար­բեր­վում են. նման խնդիր­նե­րի թվում են` հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րըՌու­սաս­տա­նի (նե­րառ­յալ Ռու­սաս­տա­նի ակ­տի­վութ­յու­նը Սև ծո­վում և Կով­կա­սում),Վրաս­տա­նի, Հա­յաս­տա­նի և Հու­նաս­տա­նի հետ; պա­ղես­տի­նա-իս­րա­յե­լա­կան կար­գա­վո­րու­մը;սա­ռեց­ված հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րը Կով­կա­սում և Կիպ­րո­սում; Թուր­քիա­յի մաս­նակ­ցութ­յու­նըէ­ներ­գա­ռե­սուրս­նե­րի տե­ղա­փոխ­ման ռու­սաս­տան­յան նա­խագ­ծե­րում; է­ներ­գե­տիկև առևտրա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­ներն Ի­րա­նի հետ, ինչ­պես նաև Ի­րա­նի մի­ջու­կա­յինծրա­գի­րը43:

Ի­րաք­յանհիմ­նախնդ­րի տե­սա­կե­տից ԱՄՆ-ի և ՆԱ­ՏՕ-ի հետ փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ռազ­մա­կանհար­թութ­յու­նում Թուր­քիա­յի հա­մար ա­ռաջ­նա­հերթ կարևո­րութ­յուն է ներ­կա­յաց­նումհա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յու­նը Քրդա­կան աշ­խա­տա­վո­րա­կան կու­սակ­ցութ­յան դեմ պայ­քա­րում`նե­րառ­յալ հե­տա­խու­զա­կան տվյալ­նե­րի փո­խա­նա­կու­մը և ճնշու­մը Քրդա­կան ինք­նա­վարշրջա­նի ղե­կա­վա­րութ­յան վրա` ՔԱԿ գոր­ծու­նեութ­յու­նը Ի­րա­քի հյու­սի­սում կա­սեց­նե­լունպա­տա­կով: Սա­կայն այդ ակն­կա­լիք­նե­րը ոչ միշտ է, որ պա­տաս­խան հա­մար­ժեք ար­ձա­գանքեն ու­նե­նում: ԱՄՆ-ի հա­մար հիմ­նա­րար շահ է զոր­քի դուրս­բե­րումն Ի­րա­քից, ին­չըեն­թադ­րում է թուր­քա­կան նա­վա­հան­գիստ­նե­րի և Ին­ջիր­լիք ռազ­մա­կա­յա­նի օգ­տա­գոր­ծում,ինչ­պես նաև Թուր­քիա­յի ե­րաշ­խա­վոր­ված մաս­նակ­ցութ­յուն հե­տա­գա ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նումԻ­րա­քում քա­ղա­քա­կան կա­յու­նութ­յան պահ­պան­ման գոր­ծում: ԱՄՆ-ի հա­մար պա­կասկարևոր չէ նաև Թուր­քիա­յի զգա­լի մաս­նակ­ցութ­յու­նը ISAF-ին` աֆ­ղա­նա­կան կամ­պա­նիա­յիշրջա­նակ­նե­րում:

Եվ­րա­միութ­յաներկր­նե­րը, Ռու­սաս­տա­նը և Թուր­քիա­յի մյուս հարևան­նե­րը մնում են նրա ա­ռաջ­նա­յինգոր­ծըն­կեր­ներն առևտրի և ներդ­րում­նե­րի ո­լոր­տում: Թուրք-ա­մե­րիկ­յան կա­պե­րիչօգ­տա­գործ­ված պո­տեն­ցիա­լի ակն­հայտ առ­կա­յութ­յունն ա­ռաջ է բե­րում նաևթուր­քա­կան բիզ­նես-վեր­նա­խա­վի դժգո­հութ­յունն ԱՄՆ-ի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում:2008թ. Թուր­քիա­յի ար­տա­քին առևտրաշր­ջա­նա­ռութ­յան 5%-ից էլ պա­կասն է բա­ժինըն­կել ԱՄՆ-ի հետ առևտրին44:

Փո­փո­խութ­յուն­նե­րըԹուր­քիա­յի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նում սկսվե­ցին 2002թ., երբ իշ­խա­նութ­յանե­կավ Ար­դա­րութ­յուն և զար­գա­ցում կու­սակ­ցութ­յու­նը (ԱԶԿ, Adalet veKalkınma Partisi): Դրա ա­ռաջ­նորդ­ներն ար­դեն չեն կար­ծում, թե Թուր­քիա­յի շա­հերնան­պայ­ման պետք է հա­մընկ­նեն  ԱՄՆ դիր­քո­րո­շում­նե­րիհետ, Թուր­քիա­յում նկա­տե­լիո­րեն թու­լա­ցել է ԵՄ մտնե­լու բազ­մամ­յա շա­հագրգ­ռութ­յու­նը,այն հի­մա ա­վե­լի շուտ ձգվում է դե­պի Մեր­ձա­վոր Արևելք: Իսկ գլխա­վորն այն է,որ Թուր­քիան պատ­րաստ է հաշ­վի առ­նել Ռու­սաս­տա­նի և Ի­րա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինշա­հե­րը: Թուր­քիա­յի հա­մար էլ ա­վե­լի պա­կաս կարևոր է դառ­նում ԱՄՆ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինգե­րիշ­խա­նութ­յու­նը, նրա ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը դառ­նում է էլ ա­վե­լիհա­վա­սա­րակշռ­ված: Ճգնա­ժա­մա­յին մի­տում­նե­րը ՆԱ­ՏՕ-ում (ո­րին Թուր­քիա­յիան­դա­մակ­ցութ­յունն ա­ռա­ջին հա­յաց­քից հա­կա­սում է Ռու­սաս­տա­նի կամ Չի­նաս­տա­նիշա­հե­րին), Քրդստա­նի ստեղծ­ման ա­մե­րիկ­յան սցե­նար­նե­րը (Թուր­քիա­յի, Ի­րա­նի,Ի­րա­քի և Սի­րիա­յի ներ­կա­յիս սահ­ման­նե­րի փո­փո­խութ­յամբ), սև­ծով­յան հա­կա­սութ­յուն­նե­րըև կով­կաս­յան տա­րըն­թեր­ցում­նե­րը, հա­մա­լիր դի­տար­կե­լիս, թույլ են տա­լիսհի­պո­թե­տիկ են­թադ­րութ­յուն ա­նել միջ­նա­ժամ­կետ (հնա­րա­վոր է նաև ա­վե­լիվաղ) հե­ռան­կա­րում Թուր­քիա­յի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան նա­խա­պատ­վութ­յուն­նե­րումլուրջ փո­խա­կեր­պում­նե­րի հա­վա­նա­կա­նութ­յան մա­սին:

«ԲԱԼԿԱՆԱՑՈՒՄ»,
ՄԵԾ ԲԵԼՈՒՋՍՏԱ՞Ն ...

Բե­լուջ­նե­րովբնա­կեց­ված տա­րածք­նե­րը բա­ժան­վել են XIX դա­րա­վեր­ջին, Ի­րա­նի, Աֆ­ղանս­տա­նիև Մեծ Բրի­տա­նիա­յի միջև պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յան արդ­յուն­քում: Այդ ժա­մա­նակէլ ի հայտ ե­կան «Ի­րա­նա­կան կամ Արևմտյան Բե­լուջս­տա­ն» և «Բրի­տա­նա­կան(հնդկա-պա­կիս­տան­յան) կամ Արևել­յան Բե­լուջս­տա­ն» հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը45:

Ի­րա­նիՍիս­տան և Բե­լուջս­տան նա­հան­գում հոծ բնա­կութ­յամբ ապ­րում է մոտ մեկ մի­լիոնբե­լուջ, ո­րոնք երկ­րի կյան­քին ին­տեգր­վե­լու օբ­յեկ­տիվ հնա­րա­վո­րութ­յունու­նեն` հաշ­վի առ­նե­լով ընդ­հա­նուր առ­մամբ ի­րա­նա­կան էթ­նիկ մի­ջա­վայ­րիդրա­կան մի­տում­նե­րը, Ի­րա­նի ղե­կա­վա­րութ­յան նպա­տա­կաուղղ­ված և կա­ռու­ցո­ղա­կանազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը46: Նա­հան­գը տնտե­սա­պես այն­քան էլ զար­գա­ցածչէ, դրա տա­րած­քի զգա­լի մասն ա­նա­պա­տա­յին ու կի­սաա­նա­պա­տա­յին է, բնակ­չութ­յանհիմ­նա­կան մա­սը զբաղ­վում է ա­նաս­նա­պա­հութ­յամբ և հո­ղա­գոր­ծութ­յամբ: Բայցնա­հան­գում մեծ աշ­խա­տանք է տար­վում հա­ղոր­դակ­ցա­յին ցան­ցի նո­րոգ­ման, արդ­յու­նա­բե­րա­կանօբ­յեկտ­նե­րի ստեղծ­ման և ընդ­հան­րա­պես ար­դիա­կա­նաց­ման ուղ­ղութ­յամբ:

Ի­րա­նիկա­ռա­վա­րութ­յու­նը վե­րահս­կում է բե­լուջ­նե­րով բնա­կեց­ված տա­րածք­նե­րը ևթույլ չի տա­լիս, որ դրան­ցում ան­ցան­կա­լի երևույթ­ներ ի հայտ գան, երկ­րում էթ­նո­ժո­ղովր­դագ­րա­կանպատ­կե­րի ար­հես­տա­կան միօ­րի­նա­կաց­ման մի­տում չկա: Բե­լու­ջա­կան հարց, որ­պեսայդ­պի­սին, Ի­րա­նում գո­յութ­յուն չու­նի, չնա­յած  հա­կաի­րա­նա­կան ու­ժե­րի` բե­լուջ­նե­րով բնա­կեց­վածշրջան­նե­րում ի­րա­վի­ճա­կի ա­պա­կա­յու­նաց­մանն ուղղ­ված ակ­տիվ աշ­խա­տան­քին:Այս ուղ­ղութ­յամբ հիմ­նա­կան աշ­խա­տան­քը տա­նում են «Մո­ջա­հեդ­դին-է-Հալ­ք47»և «Ֆե­դա­յան-է-Հալ­ք48» իս­լա­մա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը: Ժա­մա­նա­կինոր­պես ձախ ուղղ­վա­ծութ­յան կու­սակ­ցութ­յուն ներ­կա­յա­նա­լով («Ֆե­դա­յան-է-Հալ­քը»նույ­նիսկ որ­պես մարք­սիս­տա­կան էր ներ­կա­յա­նում)` ներ­կա­յում եր­կու կազ­մա­կեր­պութ­յուննէլ դե ֆակ­տո կա­րող են վե­րագր­վել ծայ­րա­հե­ղա­կան և ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րին,եր­կուսն էլ հա­ջո­ղութ­յամբ կապ են պահ­պա­նում ԱՄՆ ԿՀՎ­-ի և Ի­րա­քի «Մու­հա­բա­րա­թ»հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յան հետ49:       

«Ֆե­դա­յան-է-Հալ­քի»հա­կա­կա­ռա­վա­րա­կան քա­րոզ­չա­կան աշ­խա­տան­քի կոն­ցեպտ­նե­րից է բե­լուջ­նե­րիէթ­նիկ խտրա­կա­նութ­յան, էթ­նիկ տե­ղա­հա­նում­նե­րի և ապս­տամ­բութ­յուն­նե­րիճնշման թե­մա­տի­կան50: Մյուս խմբա­վո­րու­մը` «Մո­ջա­հեդ­դին-է-հալ­քը», հղում կա­տա­րե­լովսուն­նի­նե­րի` իբրև թե առ­կա խտրա­կա­նութ­յա­նը, ռա­դիո­հա­ղոր­դում­ներ է վա­րումԻ­րա­նի դեմ, զին­ված խմբեր ու­նի51: 2008թ. մա­յի­սին, ֆի­նան­սա­կան հեր­թա­կանպատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի հայ­տա­րա­րու­մից, այդ թվում Ի­րա­նի Ազ­գա­յին բան­կի հա­շիվ­նե­րիսա­ռե­ցու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո, Մեծ Բրի­տա­նիա­յի ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րա­րութ­յու­նըհայ­տա­րա­րեց «Մո­ջա­հեդ­դին-է-Հալ­քի» հա­շիվ­նե­րը կա­լան­քից հա­նե­լու մա­սին:Ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րա­րութ­յան այս քայ­լը հիմն­ված էր Մեծ Բրի­տա­նիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յան,խորհր­դա­րա­նի և դա­տա­կան ատ­յան­նե­րի ո­րոշ­ման վրա, ո­րի հա­մա­ձայն` այդ կազ­մա­կեր­պութ­յու­նըհան­վել էր ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ցու­ցա­կից52:

Նա­ցիո­նա­լիզ­միգա­ղա­փար­նե­րը և ան­ջա­տո­ղա­կա­նութ­յան մի­տում­ներն ա­ռա­վել զար­գա­ցած ենԱրևել­յան Բե­լուջս­տա­նում, որ­տեղ ապ­րում է մոտ 4 մի­լիոն բե­լուջ: Բե­լու­ջա­կանհա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներն ար­տա­սահ­մա­նում հիմ­նա­կա­նումսե­րում են Պա­կիս­տա­նից, և հենց նրանք են փոր­ձում էթ­նիկ տրա­մադ­րութ­յուն­ներհրահ­րել ի­րա­նա­կան Բե­լուջս­տա­նում: Արևել­յան բե­լուջ­նե­րի էթ­նիկ ինք­նա­գի­տակ­ցութ­յու­նըբա­վա­կան բարձր մա­կար­դա­կի է: Մեծ Բե­լուջս­տա­նի ստեղծ­ման գա­ղա­փա­րը կենտ­րո­նա­կանտեղ է զբա­ղեց­նում բե­լու­ջա­կան ազ­գայ­նա­կան­նե­րի ծրագ­րե­րում53: 1947թ. Պա­կիս­տա­նիպե­տութ­յան ստեղ­ծու­մից հե­տո բե­լու­ջա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րը փոր­ձե­ցին ան­կա­խութ­յունհռչա­կել, բայց մեկ տար­վա ըն­թաց­քում հա­ջող­վեց բե­լու­ջա­կան տա­րածք­նե­րըներգ­րա­վել Պա­կիս­տա­նի կազ­մում, 1952-1955թթ. որ­պես վար­չա­կան ֆոր­մալ միա­վորստեղծ­վեց Բե­լու­ջա­կան նա­հանգ­նե­րի միութ­յու­նը, որն ա­վե­լի ուշ վե­րա­կազ­մա­վոր­վեցԲե­լուջս­տան նա­հան­գի: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, էթ­նիկ խռո­վութ­յուն­նե­րը, այդթվում  զին­ված ապս­տամ­բութ­յուն­նե­րը շա­րու­նակ­վե­ցինհատ­կա­պես 1970-ա­կան թթ.54:

Աֆ­ղանս­տա­նումբե­լուջ­նե­րի թի­վը գնա­հատ­վում է մոտ 300 հա­զար (բրա­գու­նե­րը` մոտ 250 հա­զար):Բե­լուջ­ներն Աֆ­ղանս­տա­նում հա­մա­հա­վաք բնակ­վում են հիմ­նա­կա­նում հա­րա­վարևմտյանՆիմ­րուզ և Հիլ­մենդ գա­վառ­նե­րում: Մի քա­նի հա­զար բե­լուջ բնակ­վում է նաև Աֆ­ղանս­տա­նիայլ բնա­կա­վա­յ­րե­րում: Բե­լուջ­ներն Աֆ­ղանս­տա­նում ակ­տի­վութ­յուն են ցու­ցա­բե­րում,որ­պես կա­նոն, ընդ­հա­նուր աֆ­ղա­նա­կան, ա­ռա­ջին հեր­թին փուշ­տո­ւնա­կան շար­ժում­նե­րիշրջա­նակ­նե­րումª էթ­նիկ ա­ռու­մով չա­ռանձ­նա­նա­լով հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կանգոր­ծըն­թաց­նե­րում:

Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կաննշա­նա­կա­լիութ­յան տե­սա­կե­տից խնդրա­հա­րույց են մնում պա­կիս­տան­յան բե­լուջ­նե­րը:2003-ից նոր թափ է ա­ռել ազ­գայ­նա­կան շար­ժու­մը Բե­լուջս­տա­նում: Բե­լուջ­նե­րըդժգո­հութ­յուն են հայտ­նում հիմ­նա­կան չորս հար­ցե­րի շուրջ. պատ­շաճ ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յանբա­ցա­կա­յութ­յուն նա­հան­գի իշ­խա­նա­կան կա­ռույց­նե­րում, գա­զարդ­յու­նա­հան­մանե­կա­մուտ­նե­րի ա­նար­դա­րա­ցի բա­ժա­նում, բե­լուջ­նե­րի խտրա­կա­նութ­յուն Բե­լուջս­տա­նիտա­րած­քում մե­գա­նա­խագ­ծեր55 ի­րա­կա­նաց­նե­լիս, նա­հան­գում նոր զո­րա­մա­սե­րի,այդ թվում` օ­տա­րերկր­յա, տե­ղա­կայ­ման զին­վո­րա­կան­նե­րի մտադ­րութ­յուն: Բե­լուջս­տա­նիչորս հիմ­նա­կան ազ­գայ­նա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րը միա­վոր­վել են Բե­լուջ­նե­րիմիութ­յու­նում (բա­լուչ իթ­թե­հադ) և ա­ռա­ջադ­րել են այս խնդիր­նե­րի լուծ­մանծրա­գիր: Միա­ժա­մա­նակ բե­լուջ­նե­րը զին­ված դի­մադ­րութ­յուն են ծա­վա­լել դաշ­նա­յինու­ժե­րի դեմ: 2004թ. մա­րի ցե­ղը կրկին կյան­քի կո­չեց Բե­լուջս­տա­նի ա­զա­տագ­րութ­յանբա­նա­կը (ԲԱԲ), կազ­մա­կեր­պութ­յուն, ո­րը զին­ված պայ­քար էր մղում կենտ­րո­նա­կանիշ­խա­նութ­յուն­նե­րի դեմ դեռևս 1973-1977թթ.56: Շու­տով դրան միա­նում են բուգ­տիև մեն­գալ ցե­ղե­րի ան­դամ­նե­րը: ԲԱԲ թվա­կազ­մը հաշվ­վում է մոտ 10 հա­զար մարդ:Ընդ ո­րում, դի­վեր­սանտ­նե­րի պատ­րաս­տումն ի­րա­կա­նաց­վում է հիմ­նա­կա­նումԿոհ­լու, Դե­րա Բուգ­տի և Կեչ Գվա­դար շրջան­նե­րում տե­ղա­կայ­ված 40-60 վար­ժա­ճամ­բար­նե­րում(ըստ պա­կիս­տան­յան աղբ­յուր­նե­րի` բե­լու­ջա­կան ապս­տամբ­նե­րի ճամ­բար­նե­րումմարզ­վում են նաև օ­տա­րերկր­յա վարձ­կան­ներ, այդ թվում ուզ­բեկ­ներ և ույ­ղուր­ներ):

Բե­լուջ­նե­րի«Ջուն­դու­լա­հ» զին­ված էթ­նիկ խմբա­վո­րու­մը, ո­րը գոր­ծում է Աֆ­ղանս­տա­նի ևՊա­կիս­տա­նի հետ Ի­րա­նի սահ­մա­նագ­ծին, աչ­քի է ընկ­նում միջ­պե­տա­կան բնույ­թիակ­տի­վութ­յամբ57: «Ջուն­դու­լա­հի» մա­սին ա­ռա­ջին հի­շա­տա­կում­նե­րը վե­րա­բե­րումեն 2003թ.: Ա­ռաջ­նորդն է ի­րեն Աբ­դուլ­մա­լիք Ռի­գի ան­վա­նող մե­կը, ո­րը, ըստո­րոշ տե­ղե­կութ­յուն­նե­րի, «Թա­լի­բա­ն» շարժ­ման ակ­տիվ մաս­նա­կից­նե­րից է ե­ղել:Մի ժա­մա­նակ «Ջուն­դու­լա­հի» մա­սին խո­սում էին հա­մար­յա միայն Ի­րա­նի տա­րած­քովաֆ­ղա­նա­կան հե­րոի­նի թրա­ֆի­քի հետ կապ­ված, վեր­ջին տա­րի­նե­րին դրա մաս­նա­կից­նե­րըստանձ­նում են ա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը58:

Բե­լու­ջա­կանպե­տութ­յան ստեղ­ծումն ա­ռա­ջին հա­յաց­քից ա­նի­րա­կան է թվում: Էթ­նո­քա­ղա­քա­կաննոր միա­վո­րի ստեղ­ծու­մը ներ­կա­յում չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում տա­րա­ծաշր­ջա­նիև ոչ մի երկ­րի ազ­գա­յին շա­հե­րին: Ան­կախ Բե­լուջս­տա­նի ստեղ­ծու­մը հնա­րա­վորէ միայն բե­լու­ջա­խոս բո­լոր տա­րածք­նե­րի միա­վոր­մամբ, իսկ դա նշա­նա­կում է,որ Ի­րա­նը կկորց­նի ոչ միայն պար­զա­պես իր նա­հան­գը, այլև ազ­դե­ցութ­յու­նըՊար­սից ծո­ցում, Պա­կիս­տա­նը կզրկվի տա­րած­քի գրե­թե կե­սից: Բե­լուջս­տա­նըկվե­րահս­կի նաև Ի­րա­նի հա­մար այն­քան կարևոր Հոր­մու­զի նե­ղու­ցը, իսկ ե­թե ա­վե­լաց­նենքնաև տասն­յակ հա­զա­րա­վոր բե­լուջ­նե­րի առ­կա­յութ­յու­նը Պար­սից ծո­ցի երկր­նե­րում,ա­պա ակն­հայտ է, որ կփոխ­վի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ամ­բողջ հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յու­նըոչ միայն Մեր­ձա­վոր Արևել­քում, այլև Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում և Կով­կա­սում:

Անդ­րա­դառ­նա­լովսույն պա­րա­գա­յում բե­լուջ­նե­րին վե­րա­բե­րող ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քիհար­ցին` կա­րե­լի է հա­մա­ձայ­նել այն կար­ծի­քի հետ, որ «սե­փա­կան պե­տա­կա­նութ­յունչու­նե­ցող էթ­նիկ միա­վոր­նե­րը այն դեպ­քում, երբ ապ­րում են ազ­գա­կից ժո­ղովր­դիպե­տա­կան կազ­մա­վոր­ման կազ­մում, կամ այն դեպ­քում, երբ նրանց էթ­նիկ տա­րած­քըսահ­մա­նակ­ցում է նման կազ­մա­վոր­մա­նը, ազ­գա­յին նպա­տակ­նե­րի ի­րա­կա­նաց­մանհա­մար պետք է այս­պես թե այն­պես ներգ­րավ­վեն այդ ժո­ղովր­դի ընդ­հա­նուր զար­գաց­մանծի­րում: Նման մո­տե­ցու­մը, հաս­կա­նա­լի է, ա­մենևին չի նշա­նա­կում տե­ղա­կանազ­գա­յին միա­վոր­նե­րի ժխտում: Ընդ­հա­կա­ռա­կը, որ­քան հա­րուստ և բազ­մա­զան էժո­ղովր­դի էթ­նիկ խճան­կա­րը, այն­քան ա­վե­լի ամ­բող­ջա­կան և կուռ է նրա ազ­գա­յինկեր­պա­րը: Վեր­ջա­պես, դա նպա­տա­կա­հար­մար է նաև ազ­գա­յին զար­գաց­ման հե­ռան­կա­րայ­նութ­յանտե­սա­կե­տից. չէ՞ որ օբ­յեկ­տիվ պատ­ճառ­նե­րով էթ­նիկ բո­լոր միա­վոր­նե­րին ևազ­գութ­յուն­նե­րին չէ, որ վի­ճակ­ված է դառ­նալ պե­տա­կան ժո­ղո­վուրդ­նե­ր59»:

Այլբան է, երբ հա­մաշ­խար­հա­յին պե­տա­կան-տա­րած­քա­յին կա­ռույց­նե­րի ձ­ևա­չա­փիփո­փո­խութ­յու­նը ծրագ­րում և ի­րա­կա­նաց­նում է ատ­լանտ­յան ըն­կե­րակ­ցութ­յու­նը`ել­նե­լով գլո­բալ մրցակ­ցութ­յան հար­թութ­յու­նում սե­փա­կան շա­հե­րից: Եվ1991-2001թթ. բալ­կան­յան պա­տե­րազմ­նե­րից հե­տո էլ, ինչն ար­դեն նշել է Ա.Դ. Բա­գա­տու­րո­վը,պարզ է, որ արևմտյան երկր­նե­րը, ԱՄՆ ղե­կա­վա­րութ­յամբ, փաս­տո­րեն, ոչն­չով սահ­մա­նա­փակ­վածչեն մի­ջազ­գա­յին պահ­ված­քում, բա­ցի սե­փա­կան սկզբունք­նե­րից և դրանք ըն­թա­ցիկշա­հե­րի ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յու­նից ել­նե­լով մեկ­նա­բա­նե­լու բա­րի կամ­քից60:   

«ԲԱԼԿԱՆԱՑՈՒՄ», ՔԱՇՄԻՐ
ԵՎ ՄԵԾ ՓՈՒՇՏՈՒՆՍՏԱՆ:

Ի՞ՆՉԱՆԵԼ ՊԱԿԻՍՏԱՆԻ ՀԵՏ ...

Պա­կիս­տաննա­ռանց­քա­յին եր­կիր է ՆԱՏՕ-ի և ՇՀԿ­-ի հա­մար: Ընդ ո­րում, իր ողջ պատ­մութ­յանըն­թաց­քում Պա­կիս­տա­նը, լի­նե­լով պե­տութ­յուն-նա­խա­գիծ, Մեծ Բրի­տա­նիա­յի`հա­րա­վա­սիա­կան տի­րույթ­նե­րից հար­կադ­րա­կան, բայց կշռա­դատ­ված կեր­պովծրագր­ված հե­ռա­նա­լու արդ­յունք, զար­գաց­ման ան­կա­յու­նութ­յան բարձր մա­կար­դակէ ցու­ցադ­րում: Ան­կա­յու­նութ­յու­նը դրս­ևոր­վում է նաև նրա աշ­խար­հագ­րա­կանկոոր­դի­նատ­նե­րում: Ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի ո­րո­շա­կի զար­գաց­ման պա­րա­գա­յումՊա­կիս­տա­նին կա­րող է սպառ­նալ մաս­նա­տում հյու­սի­սի և հա­րա­վի, ա­վե­լիճիշտ` հյու­սիս-արևել­քի և հա­րավ-արևմուտ­քի (Սինդ, հա­րա­վա­յին Փան­ջաբ և Բե­լուջս­տանարևմուտ­քից 70 աս­տի­ճան հյու­սի­սա­յին եր­կայ­նութ­յամբ և հյու­սի­սա­յին Փան­ջաբու Պա­կիս­տա­նի հյու­սի­սարևմտյան սահ­մա­նա­մերձ նա­հանգ – Պ­ՀԱՍՆ. հնա­րա­վոր էնաև այլ տար­բե­րակ, երբ ՊՀԱՍՆ-ը նույն­պես ընդ­դի­մութ­յուն է դառ­նում հյու­սիս-կենտ­րո­նա­կանՓան­ջա­բին): Սո­ցիալ-տնտե­սա­կան տե­սա­կե­տից դա կլի­նի պա­ռակ­տում մի կող­մից`քա­ղա­քա­յին և հո­ղա­գոր­ծա­կան զար­գա­ցած մշա­կույ­թի, մյուս կող­մից` սա­կա­վարդ­յու­նա­վետհո­ղա­գոր­ծա­կան (կի­սա­քոչ­վոր ա­նաս­նա­պա­հութ­յան տար­րե­րով) գո­տումիջև61: 

Պա­կիս­տա­նիար­տա­քին քա­ղա­քա­կան պեր­մա­նենտ հիմ­նախն­դի­րը «Քաշ­միր­յան­ն62» է, Քաշ­մի­րումառ­ճա­կատ­ման ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յունն այն է, որ Հնդկաս­տա­նը և Պա­կիս­տա­նը մի­ջու­կա­յինզենք ու­նեն, ինչն այս ի­րա­վի­ճա­կում հա­զիվ թե զսպման գոր­ծա­ռույթ ի­րա­կա­նաց­նի:Բրի­տա­նա­կան գա­ղու­թա­տի­րութ­յան ժա­ռան­գութ­յուն լի­նե­լով` քաշ­միր­յան հիմ­նախն­դի­րըեր­բեք բա­վա­կա­նա­չափ տե­ղայ­նաց­ված չի ե­ղել և տե­րութ­յուն­նե­րի ու­շադ­րութ­յանո­լոր­տից դուրս չի մնա­ցել: Ե­թե խո­սենք զուտ Պա­կիս­տա­նի մա­սին, ա­պա Քաշ­մի­րըազ­գա­յին է­լի­տա­նե­րի հա­մախմբ­ման գլխա­վոր գոր­ծոն­նե­րից է և այս ի­մաս­տովա­վե­լի գոր­ծուն է, քան, ա­սենք, փուշ­տու­նա­կան գոր­ծո­նը: ԱՄՆ-ը կողմ­նա­կիցէ, որ անհ­րա­ժեշտ է քաշ­միր­ցի ժո­ղովր­դին ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վունք տրա­մադ­րելմի­ջազ­գա­յին վե­րահս­կո­ղութ­յամբ հան­րաք­վեի մի­ջո­ցով, ին­չը, ե­թե ի­րա­կա­նա­նա,կա­րող է նշա­նա­կել հեր­թա­կան ար­խա­յիկ և որ­պես պե­տութ­յուն չկա­յա­ցած անկ­լա­վիստեղ­ծում63:

Քաշ­մի­րիհիմ­նախնդ­րի, Բե­լուջս­տա­նի կող­քին Պա­կիս­տա­նի էթ­նոաշ­խար­հագ­րա­կան ան­կա­յու­նութ­յանգոր­ծոն (որն ան­քակ­տե­լիո­րեն կապ­ված է աֆ­ղա­նա­կան ի­րա­վի­ճա­կի հետ) է Փուշ­տունս­տա­նը:

1946-1947թթ.Փուշ­տունս­տա­նի ան­կա­խութ­յու­նը փուշ­տու­նա­կան ազ­գա­յին շարժ­ման գլխա­վորկար­գա­խոսն էր: 1947թ. գար­նա­նը տե­ղի էին ու­նե­նում զին­ված բա­խում­ներ Փուշ­տունս­տա­նիան­կա­խութ­յան կողմ­նա­կից­նե­րի և Մու­սուլ­մա­նա­կան լի­գա­յի միջև, ո­րը հան­դեսէր գա­լիս որ­պես Պա­կիս­տա­նի պե­տութ­յան շրջա­նակ­նե­րում փուշ­տուն­նե­րի ինք­նա­վա­րութ­յանկողմ­նա­կից64: Բայց փուշ­տուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի երկ­պա­ռա­կութ­յան հետևան­քով,ինչն արդ­յունք էր այն բա­նի, որ փուշ­տուն բնակ­չութ­յու­նը միա­տարր կազմ չու­նի,Փուշ­տունս­տա­նի գա­ղա­փա­րը կորց­րեց ակ­տո­ւա­լութ­յու­նը: Այդ ժա­մա­նակ­վա­նիցսկսած` Աֆ­ղանս­տա­նի և Պա­կիս­տա­նի փուշ­տուն է­լի­տա­նե­րի վե­րա­բեր­մուն­քըսահ­ման­նե­րի վե­րաձևման հե­ռան­կար­նե­րի նկատ­մամբ էա­կա­նո­րեն տար­բեր է:

Աֆ­ղա­նա­կանէ­լի­տան միշտ հա­մա­ձայն չի ե­ղել Բրի­տա­նա­կան կայս­րութ­յան ճնշմամբ ըն­դուն­վածսահ­մա­նագ­ծին (Durand Line), ո­րով փուշ­տուն շատ ցե­ղեր մնա­ցել են Աֆ­ղանս­տա­նիպե­տութ­յան սահ­ման­նե­րից դուրս: XIX դա­րա­վեր­ջին – XX դա­րասկզ­բին Քա­բուլնին­տեն­սիվ կա­պեր էր պահ­պա­նում Բրի­տա­նա­կան Հնդկաս­տա­նի փուշ­տուն ցե­ղե­րիհետ և հա­ճախ ա­ջակ­ցութ­յուն էր ցու­ցա­բե­րում նրանց հա­կաանգ­լիա­կան ապս­տամ­բութ­յուն­նե­րիժա­մա­նակ: Սա­կայն անգ­լիա­ցի­նե­րի հե­ռա­նա­լուց հե­տո ՊՀԱՍՆ արևել­յան փուշ­տունցե­ղե­րի է­լի­տա­յի հա­մար 1947թ. Պա­կիս­տա­նի կազ­մում գտնվելն ա­վե­լի հրա­պու­րիչէր, քան Աֆ­ղանս­տա­նին միա­նա­լը: ՊՀԱՍՆ փուշ­տուն է­լի­տան ա­վե­լի շատ հակ­վածէր դե­պի Փան­ջա­բի և Սին­դի զար­գա­ցած քա­ղա­քա­յին կենտ­րոն­նե­րը, այլ ոչ թե,ա­սենք, Քա­բու­լը կամ Ջա­լա­լա­բա­դը, բա­ցի այդ, փուշ­տուն ցե­ղե­րի ինք­նա­վա­րութ­յանաս­տի­ճա­նը պե­տութ­յու­նից բա­վա­կա­նա­չափ բարձր էր: Ան­կախ Աֆ­ղանս­տա­նը չկա­րո­ղա­ցավարևել­յան փուշ­տուն­նե­րին ա­ռա­ջար­կել այն­պի­սի մի բան, հա­նուն ո­րի ար­ժերփո­խել նախ­կին Բրի­տա­նա­կան Հնդկաս­տա­նի սահ­ման­նե­րում ու­նե­ցած փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիի­րենց հա­մար սո­վո­րա­կան հա­մա­կար­գը65: Արևել­յան փուշ­տու­ններն ակ­տի­վո­րեններգ­րավ­վե­ցին Բրի­տա­նա­կան Հնդկաս­տա­նի բա­ժան­ման ըն­թաց­քում գո­յա­ցող քա­ղա­քա­կանգոր­ծըն­թաց­նե­րում` զգա­լի դեր խա­ղա­լով, օ­րի­նակ, Քաշ­մի­րի շուրջ հա­կա­մար­տութ­յանսկզբում: «Զրո­յի­ց» մաս­նակ­ցե­լով նոր կազ­մա­վոր­ված Պա­կիս­տան պե­տութ­յան է­լի­տա­յիձ­ևա­վոր­մա­նը` ՊՀԱՍՆ փուշ­տուն ա­ռաջ­նորդ­նե­րը մտան հա­մա­պա­կիս­տան­յան է­լի­տա­յիկազմ: Ե­թե հա­մա­պա­կիս­տան­յան ներ­կա­յիս վեր­նա­խա­վում քիչ են գյու­ղա­կանՍին­դի և Բե­լուջս­տա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ա­վե­լի քիչ` մու­հա­ջիր­նե­րը,հնդկաս­տան­ցի ուր­դո­ւա­խոս վե­րաբ­նակ­ներն ու նրանց սե­րունդ­նե­րը, ա­պա դրափո­խա­րեն ա­վե­լի շատ են փեն­ջաբ­ցի­նե­րը և փեն­ջա­բաց­ված փուշ­տուն­նե­րը(գործ­նա­կան շփման լե­զու­նե­րը ինչ­պես ա­ռա­ջին­նե­րի, այն­պես էլ մյուս­նե­րիհա­մար ուր­դուն և անգ­լե­րենն են)66: Փուշ­տուն է­լի­տան ա­րագ գտավ իր տե­ղը հա­մազ­գա­յինիս­թեբ­լիշ­մեն­թում, փուշ­տուն­նե­րի և փեն­ջաբ­ցի­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­ներն աս­տի­ճա­նա­բարմիա­ձուլ­վե­ցին ընդ­հա­նուր փեն­ջաբ-փուշ­տո­ւնա­կան է­լի­տա­յում67: 

Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,«Փուշ­տունս­տա­նի» նա­խա­գի­ծը գո­յութ­յուն ու­նի, դժվար չէ Քա­բու­լում կամ Ղան­դա­հա­րումգտնել քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի, ո­րոնք ի վի­ճա­կի են ռե­սուրս­նե­րի առ­կա­յութ­յանդեպ­քում, կազ­մա­կեր­պել փուշ­տուն­նե­րի միա­վոր­ման բա­վա­կան հզոր շար­ժում, ևայդ ժա­մա­նակ կմնա միայն տե­ղայ­նաց­նել այս­պես կոչ­ված աֆ­ղա­նա­կան Թուր­քես­տա­նը,այ­սինքն` Հյու­սի­սը: Իսկ Ի­րա­նին` ա­նեք­սիա­յի են­թար­կել Հե­րա­թի մար­զը: Միխոս­քով` սա կրկին «բալ­կա­նա­ցու­մ» է: Աֆ­ղանս­տա­նը ե­ղել, կա և մնում է աշ­խար­հա­ռազ­մա­վա­րա­կանգլխա­վոր կե­տը, պլաց­դար­մը Ի­րա­նի, նախ­կին ԽՍՀՄ­ երկր­նե­րի և Չի­նաս­տա­նի հա­մար:Վե­րահս­կո­ղութ­յունն  Աֆ­ղանս­տա­նի նկատ­մամբվճռո­րոշ է Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում ու­ժե­րի ա­պա­գա հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յան հա­մար:Չի կա­րե­լի բա­ցա­ռել այն, որ ԱՄՆ աֆ­ղա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան` դե­մոկ­րա­տա­կանվար­չա­կազ­մի իշ­խա­նութ­յան գա­լու հետ կապ­ված նո­րույթ­նե­րը, ո­րոնք նե­րա­ռումեն աֆ­ղա­նա­կան հա­կա­մար­տութ­յան ընդ­լայ­նում Պա­կիս­տա­նի տա­րած­քում, հենցնման սցե­նա­րի (որն ար­դեն ուր­վագծ­ված է Ռալֆ Պե­տեր­սի քար­տե­զին) ի­րա­կա­նաց­մաննէլ ուղղ­ված են:

ՍԻՆՑԶՅԱՆ, ՏԻԲԵԹ...

Ի՞ՆՉԱՆԵԼ ՉԻՆԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ

Չի­նաս­տա­նիար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան եվ­րա­սիա­կան ուղ­ղութ­յան հան­գու­ցա­յինսկզբունք­նե­րից մե­կը` «անվ­տանգ հարևա­նութ­յա­ն» սկզբուն­քը, 2001-2002թթ. սահ­մա­նագ­ծինամ­րա­կա­յութ­յան փոր­ձութ­յուն անց­նե­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն ստա­ցավ: Փլուզ­վումէր չի­նա­կան ողջ աշ­խար­հա­ռազ­մա­վա­րութ­յու­նը, ո­րը 1980-ա­կան թթ. վեր­ջե­րիցար­տա­հայտ­վում էր «հեն­վել հյու­սի­սի վրա, կա­յու­նաց­նել արևմտյան ուղ­ղութ­յու­նը,իսկ հիմ­նա­կան ջան­քե­րը կենտ­րո­նաց­նել արևել­քում և հա­րա­վու­մ» բա­նաձևով:Գլխա­վոր ու­ժե­րը կենտ­րո­նաց­վում էին արևել­յան և հա­րա­վա­յին ուղ­ղութ­յուն­նե­րում,որ­տեղ գտնվում են Չի­նաս­տա­նի ինչ­պես հիմ­նա­կան տնտե­սա­կան շա­հե­րը, այն­պեսէլ պո­տեն­ցիալ հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի ա­ռա­վել վտան­գա­վոր օ­ջախ­նե­րը (Կո­րեա­կանթե­րակղ­զին, Թայ­վա­նի նե­ղու­ցը, հա­րա­վա­յին ծո­վերն ի­րենց վի­ճե­լի ջրա­տա­րածք­նե­րով):Չի­նաս­տա­նը ձեռ­նա­մուխ ե­ղավ ԱՄՆ-ի հետ փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի նոր մո­դե­լիմշակ­մա­նը ՉԺՀ­ արևմտյան սահ­ման­նե­րին նրա ռազ­մաստ­րա­տե­գիա­կան ներ­կա­յութ­յանպայ­ման­նե­րում: Ընդ ո­րում, ակն­հայտ է, որ չի­նա­կան ղե­կա­վա­րութ­յու­նը գի­տակ­ցումէ ԱՄՆ-ի հետ հա­մընդ­հա­նուր առ­ճա­կատ­ման ան­ցան­կա­լիութ­յու­նը, ին­չը կա­րողէ հար­ցա­կա­նի տակ դնել ՉԺՀ ­մո­դեռ­նաց­ման և ա­ռա­ջըն­թա­ցի հար­ցը68:  

2001-2002թթ.Ղրղզստա­նում, Ուզ­բեկս­տա­նում և Աֆ­ղանս­տա­նում ԱՄՆ ռազ­մա­կա­յան­նե­րի ստեղ­ծու­մընե­րառ­վում էր Չի­նաս­տա­նի շրջա­փակ­ման ռազ­մա­վա­րութ­յու­նում: ԱՄՆ ԿՀՎ`2002թ. հուն­վա­րի 9-ին հրա­պա­րակ­ված զե­կույ­ցում («Օ­տա­րերկր­յա մի­ջու­կա­յինհրթիռ­նե­րի զար­գա­ցու­մը և մի­ջու­կա­յին սպառ­նա­լի­քը մինչև 2015թ. ըն­կած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նիհա­մա­ր») մաս­նա­վո­րա­պես նշվում էր, որ 14 տա­րի հե­տո Չի­նաս­տա­նը կու­նե­նահե­ռա­հար գոր­ծո­ղութ­յան 75-100 մի­ջու­կա­յին հրթիռ, ին­չը քա­ռա­կի գե­րա­զան­ցումէ ՉԺՀ ­մի­ջու­կա­յին ար­դի պո­տեն­ցիա­լը: ԿՀՎ ­վեր­լու­ծա­բան­նե­րի կար­ծի­քով`չի­նա­կան միջ­մայր­ցա­մա­քա­յին հրթիռ­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը տե­ղա­կայ­վածկլի­նի շար­ժա­կան պլատ­ֆորմ­նե­րի վրա: Հե­տա­խու­զա­կան գոր­ծու­նեութ­յան խորհր­դիհո­վա­նու ներ­քո հրա­պա­րակ­ված զե­կույցն ար­տա­ցո­լում էր հե­տա­խու­զա­կան տար­բերգե­րա­տես­չութ­յուն­նե­րի, նե­րառ­յալ ԿՀՎ, Պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րա­րութ­յանհե­տա­խու­զա­կան վար­չութ­յան (ՊՆՀՎ), Ազ­գա­յին անվ­տան­գութ­յան գոր­ծա­կա­լութ­յան(ԱԱԳ) և պետ­դե­պար­տա­մեն­տի հե­տա­խու­զութ­յու­նը69, վե­րա­բեր­մուն­քը:

ՉԺՀ­-իև ԱՄՆ-ի միջև աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան լուրջ հա­կա­սութ­յուն­նե­րի առ­կա­յութ­յու­նը,ո­րոն­ցից գլխա­վո­րը Թայ­վանն է, կա­նո­նա­վո­րա­պես կդժվա­րաց­նի չին-ա­մե­րիկ­յանհա­րա­բե­րութ­յուն­ներն ա­պա­գա­յում: Սա նշա­նա­կում է, որ միջ­նա­ժամ­կետ, հնա­րա­վորէ` նաև եր­կա­րա­ժամ­կետ հե­ռան­կա­րում, Չի­նաս­տա­նը մշտա­պես գոր­ծըն­կեր­ներկփնտրի (նախևա­ռաջ` հան­ձին Ռու­սաս­տա­նի)` ի հա­կակ­շիռ ԱՄՆ-ի, և կփոր­ձի մե­ծաց­նելներ­կա­յութ­յու­նը Կենտ­րո­նա­կան և Հա­րա­վա­յին Ա­սիա­յում: Ա­ռաջ է գա­լիս միմի­տում, ո­րը մաս­նա­վո­րա­պես մատ­նան­շում է այն, որ ՉԺՀ­ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յանարևմտյան ուղ­ղութ­յու­նը ձեռք կբե­րի աշ­խար­հա­ռազ­մա­վա­րա­կան էլ ա­վե­լի մեծնշա­նա­կութ­յուն70: Այս պայ­ման­նե­րում գոր­ծու­նեութ­յու­նը ՇՀԿ ձևա­չա­փումՉժՀ­-ի հա­մար գե­րա­կա նշա­նա­կութ­յուն կստա­նա:

2002թ.մար­տի 6-ին Չի­նաս­տա­նը հայ­տա­րա­րեց, որ 17,6%-ով մե­ծաց­նե­լու է պաշտ­պա­նա­կանբյու­ջեն, որ­պես­զի աշ­խար­հում ա­մե­նա­խո­շոր կա­նո­նա­վոր բա­նա­կը վե­րա­ծիբարձր տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով հա­գե­ցած զին­ված ու­ժե­րի71: Արևմուտ­քում այս քայ­լըոր­պես տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­մե­րիկ­յան ներ­կա­յութ­յան պա­տաս­խան չգնա­հատ­վեց.«Չնա­յած Չի­նաս­տանն ա­վե­լաց­րել է պաշտ­պա­նա­կան բյու­ջեն, Հա­րա­վարևել­յան Ա­սիա­յիայլ երկր­նե­րի ղե­կա­վար­ներն այժմ թեթևութ­յուն են զգում: Չի­նաս­տա­նը ծրագ­րումէր ընդ­լայ­նել տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին ազ­դե­ցութ­յունն ի հա­շիվ նա­վա­տոր­մի,բայց ա­հա­բեկ­չութ­յան դեմ պա­տե­րազ­մը նրան ստի­պեց փո­խել գե­րա­կա­յութ­յուն­նե­րը`արևմտյան Սինցզ­յան նա­հան­գի իս­լամ ան­ջա­տա­կան­նե­րից և Մի­ջին Ա­սիա­յի մու­սուլ­մա­նա­կանհան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րից սպաս­վող սպառ­նա­լիք­նե­րի հետ կապ­վա­ծ»72:

Ի­րա­կա­նումսո­ցիա­լա­կան պեր­մա­նենտ լար­վա­ծութ­յու­նը ՍՈ­ՒԻՇ-ում (Սինցզ­յան-ույ­ղու­րա­կանինք­նա­վար շրջան) ՉԺՀ­-ի հա­մար հրա­տապ է և, մաս­նա­վո­րա­պես, հար­ցա­կա­նի տակէ դնում մի­ջազ­գա­յին խո­շոր են­թա­կա­ռուց­ված­քա­յին մի շարք նա­խագ­ծե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը73:2000-ա­կան թթ. սկզբնե­րին Չի­նաս­տա­նում ա­վարտ­վեց ՍՈ­ՒԻՇ և արևմտյան մյուս տա­րածք­նե­րիզար­գաց­ման ծրագ­րի նա­խա­պատ­րաս­տա­կան փու­լը: Արևմուտ­քի և հատ­կա­պես ՍՈ­ՒԻՇյու­րաց­ման ռազ­մա­վա­րութ­յունն օբ­յեկ­տի­վո­րեն բխում է արևել­յան և արևմտյաննա­հանգ­նե­րի բնակ­չութ­յան կեն­սա­մա­կար­դա­կը հա­վա­սա­րեց­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նից:Այս ռազ­մա­վա­րութ­յան կա­տա­լի­զա­տոր է ծա­ռա­յում չի­նա­կան ղե­կա­վա­րութ­յան`ՍՈ­ՒԻՇ-ում ան­ջա­տո­ղա­կա­նութ­յա­նը և ծայ­րա­հե­ղա­կա­նութ­յա­նը հար­ված հասց­նե­լուձգտու­մը:

Ույ­ղու­րա­կանան­ջա­տա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րին ա­ջակ­ցում են ԱՄՆ-ի, Արևմտյան Եվ­րո­պա­յիմի քա­նի պե­տութ­յուն­նե­րի, Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի, Թուր­քիա­յի, ա­րա­բա­կան միշարք երկր­նե­րի կրո­նա­կան շրջա­նակ­ներ: 1994թ. սկսած` Ջիդ­դա­յում` հա­ջի շրջա­նում,Հա­մաշ­խար­հա­յին իս­լա­մա­կան լի­գա­յի հո­վա­նու ներ­քո ա­մեն տա­րի անց­կաց­վումեն Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի ույ­ղու­րա­կան սփյուռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի գաղտ­նիհան­դի­պում­ներ ՉԺՀ ­ՍՈ­ՒԻ շրջա­նից, կենտ­րո­նաա­սիա­կան երկր­նե­րից և այլ տե­ղե­րիցե­կած ույ­ղուր ուխ­տագ­նաց­նե­րի հետ, ո­րոնց ըն­թաց­քում քննարկ­վում են «Արևել­յանԹուր­քես­տա­նի» ան­կա­խութ­յան հա­մար պայ­քա­րի ռազ­մա­վա­րութ­յան և մար­տա­վա­րութ­յանհար­ցեր: Ույ­ղու­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի խորհր­դակ­ցութ­յուն­ներ ենանց­կաց­վել նաև ԱՄՆ-ում, Արևմտյան Եվ­րո­պա­յում, Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում74: Օ­րի­նակ,2001թ. մա­յի­սին Բիշ­քե­կում, Թուր­քիա­յի և ԳԴՀ­-ի սինցզ­յա­նա­կան վտա­րան­դիա­կանկազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի, Ղա­զախս­տա­նի ույ­ղու­րա­կան հա­սա­րա­կա­կան միա­վո­րում­նե­րիղե­կա­վար­նե­րի ակ­տիվ մաս­նակ­ցութ­յամբ, տե­ղի ու­նե­ցավ ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի խորհր­դա­ժո­ղո­վը,ո­րի քո­ղի ներ­քո քննարկ­վե­ցին հա­կա­չի­նա­կան պայ­քա­րում ար­տա­սահ­ման­յանույ­ղուր­նե­րին միա­վոր­վե­լու հար­ցեր: Կոնգ­րե­սա­կան­նե­րի և ԱՄՆ վար­չա­կազ­միներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յամբ Վա­շինգ­տո­նում բաց­վել է Արևե­լա­թուր­քես­տան­յանազ­գա­յին կենտ­րո­նի (Ա­ԹԱԿ) գրա­սեն­յա­կը, ո­րը ֆի­նան­սա­վո­րում են գե­րա­զան­ցա­պեսսաուդ­յան գոր­ծա­րար­նե­րը: «Ա­մե­րի­կա­յի ձայ­ն» կա­ռա­վա­րա­կան ռա­դիո­կա­յա­նումգոր­ծում է «Սինցզ­յա­նի ձայ­ն» ծրա­գի­րը ույ­ղու­րե­րեն լեզ­վով: Ույ­ղուր ան­ջա­տա­կան­նե­րիհան­դեպ ԱՄՆ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­մուն­քի է­վոլ­յու­ցիան դի­տար­կե­լիսհարկ է նկա­տի ու­նե­նալ այն, որ ույ­ղու­րա­կան ան­ջա­տա­կան խմբա­վո­րում­նե­րիցև ոչ մե­կը չի պաշտ­պա­նել սեպ­տեմ­բե­րի 11-ի ա­հա­բեկ­չութ­յու­նը, և դրանք նե­րառ­վածչեն ե­ղել ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ա­մե­րիկ­յան ցու­ցա­կում:ՍՈ­ՒԻՇ ի­րա­վի­ճա­կի շուրջ ԱՄՆ դիր­քո­րոշ­ման փո­փո­խութ­յու­նը (2003թ. «Արևել­յանԹուր­քես­տա­նի իս­լա­մա­կան շար­ժու­մը» նե­րառ­վեց ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րիցու­ցա­կում) կապ­ված էր այն բա­նի հետ, որ ԱՄՆ-ը ցան­կա­նում էր հա­վաս­տիա­նալ,որ ՉԺՀ-ն ե­թե չա­ջակ­ցի էլ, ա­պա գո­նե չե­զո­քութ­յուն կպահ­պա­նի ի­րաք­յան հար­ցում:

«Սինցզ­յան-ույ­ղու­րա­կանհիմ­նախն­դի­րըե էթ­նո­դա­վա­նա­կան և սո­ցիալ-քա­ղա­քա­կան եր­կա­րատև հա­կա­մար­տութ­յանտի­պիկ օ­րի­նակ է, ո­րը շո­շա­փում է ողջ տա­րա­ծաշր­ջա­նի անվ­տան­գութ­յանխնդիր­նե­րը և ծա­ծուկ կա­ռա­վար­վում աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րով75:1990-ա­կան թթ. սկզբնե­րին ան­ջա­տա­կան­նե­րի գա­ղա­փա­րա­խոս­նե­րը փայ­փա­յումէին ա­պա­գա «պե­տութ­յա­ն» մեջ ան­գամ Ղա­զախս­տա­նի, Ղրղզստա­նի, Ուզ­բեկս­տա­նիև, հնա­րա­վոր է, Տա­ջիկս­տա­նի նե­րա­ռու­մը` այդ երկր­նե­րի վար­չա­կար­գե­րի իս­լա­մաց­մանմի­ջո­ցով, հեն­վե­լով մու­սուլ­մա­նա­կան աշ­խար­հի օ­ժան­դա­կութ­յան վրա, ինչ­պեսնաև օգ­տա­գոր­ծե­լով մի­ջի­նա­սիա­կան հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րում գոր­ծող ար­մա­տա­կանուղ­ղութ­յան ույ­ղու­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը: 1996թ. գար­նա­նից հա­կա­չի­նա­կանխմբա­վո­րում­նե­րը Սինցզ­յա­նում ա­հա­բեկ­չա­կան լայ­նընդգր­կուն գոր­ծու­նեութ­յունծա­վա­լե­ցին, տե­ղի ու­նե­ցան ույ­ղուր բնակ­չութ­յան զանգ­վա­ծա­յին հու­զում­ներՍՈ­ՒԻՇ հա­րա­վա­յին մի շարք քա­ղաք­նե­րում: 1990-2001թթ. ըն­թաց­քում Արևել­յանԹուր­քես­տա­նի ան­ջա­տա­կան խմբա­վո­րում­նե­րը, ո­րոնք գոր­ծում էին ինչ­պես ՉԺՀ­տա­րած­քում, այն­պես էլ նրա սահ­ման­նե­րից դուրս, ա­հա­բեկ­չա­կան մոտ 200 գոր­ծո­ղութ­յունեն կա­տա­րել: Միա­ժա­մա­նակ ույ­ղու­րա­կան վտա­րան­դիա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներնակ­տի­վաց­րել են հա­կա­չի­նա­կան քա­րոզ­չութ­յունն ար­տա­սահ­մա­նում: Իսկ վեր­ջերստե­ղի ու­նե­ցած ույ­ղու­րա­կան հու­զում­նե­րը, ո­րոնք ճնշվե­ցին մեծ տե­րութ­յա­նըվա­յել հզո­րութ­յամբ, թերևս­ ա­մե­նա­լուրջն էին ծա­ծուկ դի­մա­կա­յութ­յան ողջըն­թաց­քում:

Մի­ջազ­գա­յինա­հա­բեկ­չա­կան և ծայ­րա­հե­ղա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ին­տեգր­ման և ներ­պե­տա­կանէթ­նո­դա­վա­նա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի ին­տեր­նա­ցիո­նա­լաց­ման` վեր­ջիներ­կու տաս­նամ­յա­կում առ­կա մի­տու­մը հստակ երևում է նաև ույ­ղուր ան­ջա­տա­կան­նե­րիգոր­ծու­նեութ­յան մեջ: Մի շարք վա­վե­րաց­ված դրվագ­նե­րի հե­տաքն­նութ­յան արդ­յունք­նե­րըհա­մա­պա­տաս­խա­նում են Ռու­սաս­տա­նի Դաշ­նութ­յան Հյու­սիս­կով­կաս­յան տա­րա­ծաշր­ջա­նումույ­ղուր վարձ­կան­նե­րի գոր­ծու­նեութ­յան և Չեչ­նիա­յի Հան­րա­պե­տութ­յան տա­րած­քումու Դաղս­տա­նում չե­չեն գրո­հա­յին­նե­րի և օ­տա­րերկր­յա վարձ­կան­նե­րի հետ կա­պե­րիմա­սին տվյալ­նե­րին: Կենտ­րո­նաա­սիա­կան տա­րա­ծաշր­ջա­նում գոր­ծող ույ­ղու­րա­կանծայ­րա­հե­ղա­կան խմբա­վո­րում­ներն ա­ռանձ­նա­կի ակ­տի­վութ­յուն են ցու­ցա­բե­րումՂրղզստա­նի տա­րած­քում:

Գո­յութ­յունու­նի նաև հնդկա-չի­նա­կան հիմ­նախն­դի­րը, ո­րի էութ­յունն այն է, որ կար­գա­վոր­վածչէ նախ­կին բրի­տա­նա­կան Հնդկաս­տա­նի և Տի­բե­թի սահ­մա­նագ­ծի անց­կաց­ման հար­ցը:Վի­ճե­լի էր հա­մար­վում եր­կու հատ­ված: Մե­կը` 200 քա­ռա­կու­սի մղոն մա­կե­րե­սով,գտնվում է Քաշ­մի­րի հյու­սի­սարևել­յան մա­սում (քար­տե­զի վրա 1-ի­նը), ո­րըհայտ­նի է նաև որ­պես Աք­սայ-Չին76: Երկ­րորդ վի­ճե­լի շրջա­նը գտնվում է ներ­կա­յիսԱ­րու­նա­չալ-Փրա­դեշ նա­հան­գի (2-րդը քար­տե­զի վրա) հյու­սի­սա­յին մա­սում,զբա­ղեց­նում է սահ­մա­նի եր­կայն­քով 32 հազ. քա­ռա­կու­սի մղոն մա­կե­րես` մո­տա­վո­րա­պես700 կմ­ եր­կա­րութ­յամբ: 1965թ. ՉԺՀ-ն պաշ­տո­նա­պես Տի­բե­թը ինք­նա­վար շրջանհայ­տա­րա­րեց, և սկսվեց Տի­բե­թի ակ­տիվ յու­րա­ցումն ու նրա են­թա­կա­ռուց­ված­քիզար­գա­ցու­մը77:

Երկր­նե­րիմիջև հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի սրման պատ­ճառ­նե­րից մեկն այն էր, որ 1959թ.Հնդկաս­տա­նը հայտ­նա­բե­րեց Չի­նաս­տա­նի կա­ռու­ցած Աք­սայ-Չի­նի ճա­նա­պար­հը,ո­րը նպա­տակ ու­ներ մատ­չե­լի դարձ­նել Տի­բեթ հաս­նե­լը, որ­տեղ ի­րա­վի­ճակնայն ժա­մա­նակ լար­ված էր: 1960թ. Չի­նաս­տանն ա­ռա­ջար­կեց Հնդկաս­տա­նին զի­ջելարևել­յան վի­ճե­լի հատ­վա­ծը` արևմտյան սահ­ման­նե­րում ա­զատ գոր­ծե­լու ի­րա­վուն­քիփո­խա­րեն, բայց բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րը փա­կու­ղի մտան: Գո­յութ­յուն ու­նի նաևայն վար­կա­ծը, թե չի­նա­կան ներ­խուժ­ման ի­րա­կան պատ­ճառ է ե­ղել այն, որ Հնդկաս­տա­նըքա­ղա­քա­կան ա­պաս­տան է տվել Դա­լայ Լա­մա XIV-ին, որն այս տա­րած­քի չի­նա­կանա­նեք­սիա­յից հե­տո, 1959թ. մար­տի 17-ի գի­շե­րը փա­խել էր Տի­բե­թից78: Այդ ժա­մա­նա­կիցի վեր նա ապ­րում է Հնդկաս­տա­նում (Հի­մա­չալ-Փրա­դեշ նա­հան­գում), որ­տեղ նրահա­մար ստեղծ­վել է այս­պես կոչ­ված «Տի­բե­թի ար­տաքս­ված կա­ռա­վա­րութ­յու­ն»,ո­րին ա­ջակ­ցում են ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրի­տա­նիան, ո­րոշ այլ երկր­ներ: 2005թ. ապ­րի­լին,ՉԺՀ ­Պետ­խորհր­դի նա­խա­գահ Վեն Ցզյա­բաո­յի Հնդկաս­տան այ­ցի ըն­թաց­քում,Հնդկաս­տա­նի վար­չա­պետ Ման­մո­հան Սինգ­հի հետ բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի արդ­յունք­նե­րովկող­մե­րը հայ­տա­րա­րե­ցին, որ «ռազ­մա­վա­րա­կան գոր­ծըն­կե­րութ­յու­ն» են հաս­տա­տում,Հնդկաս­տանն ըն­դու­նում է, որ Տի­բե­թի ինք­նա­վար շրջա­նը ՉԺՀ ­մաս է: Ընդ ո­րում,խնդրի վե­րա­բեր­յալ ստո­րագր­ված հա­մա­ձայ­նագ­րում նշված է, որ սահ­մա­նա­յինհար­ցի շուրջ ՙտա­րա­ձայ­նութ­յուն­նե­րը չպետք է ազ­դեն ընդ­հա­նուր առ­մամբ երկ­կողմհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի զար­գաց­ման վրա՚, իսկ առ­կա խնդիր­նե­րը կլուծ­վեն երկ­կողմխորհր­դատ­վութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով:

Ցան­կա­ցածպա­րա­գա­յում, Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում անվ­տան­գութ­յան ա­պա­հովման հետ կապ­վածև Աֆ­ղանս­տա­նում ըն­թա­ցող գոր­ծըն­թաց­նե­րին ա­ռանց ՉԺՀ­ ակ­տիվ ներգ­րավ­մանանհ­նար է հա­մե­մա­տա­բար կա­յուն դրութ­յուն ա­պա­հո­վել ինչ­պես կենտ­րո­նաա­սիա­կանտա­րա­ծաշր­ջա­նում, այն­պես էլ ա­ռա­վել լայն չափ­ման մեջ: Ա­ռանց Չի­նաս­տա­նիակ­տիվ մաս­նակ­ցութ­յան կամ, գո­նե, ա­ռանց նրա շա­հե­րը հաշ­վի առ­նե­լու, Կենտ­րո­նա­կանԱ­սիա­յում տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին անվ­տան­գութ­յան ոչ մի հա­մա­կարգ գոր­ծուն և հե­ռան­կա­րա­յինչի լի­նի: Այս բո­լոր պայ­ման­ներն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար կան ո­րո­շա­կի մե­խա­նիզմ­ներ,ո­րոն­ցից ա­մե­նա­կարևորն, ան­շուշտ, Շան­հա­յի հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան կազ­մա­կեր­պութ­յուննէ, ո­րի զար­գաց­մամբ Չի­նաս­տանն, ի­հար­կե, շա­հագր­գիռ է: Բայց Չի­նաս­տա­նի ար­տա­քինքա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը խիստ են­թար­կեց­ված է սե­փա­կան ա­վան­դույթ­նե­րին: ՇՀԿ­-իհան­դեպ հե­տաքրք­րութ­յու­նը սպե­ցի­ֆիկ է, թեև միան­գա­մայն բնա­կան. Չի­նաս­տա­նընպա­տակ է հե­տապն­դում ՇՀԿ-ն են­թար­կեց­նել Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի երկր­նե­րիհետ իր տնտե­սա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը, ինչն էլ ա­ռայժմտե­ղի է ու­նե­նում: Խնդիրն այն է, որ այս շա­հը ներ­դաշ­նա­կո­րեն կապ­վի մաս­նա­կիցայլ երկր­նե­րի և տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին անվ­տան­գութ­յան շա­հե­րի հետ79: 

ԵՎՐԱՍԻԱՅԻ «ԲԱԼԿԱՆԱՑՈՒՄԸ»

ԵՎՇՀԿ ՖԵՆՈՄԵՆԸ

Սահ­մա­նա­յինպրո­տեկ­ցիո­նիս­տա­կան պատ­նեշ­նե­րի ան­հե­տա­ցու­մը, պե­տա­կան պատ­վեր­նե­րիկրճա­տու­մը, շու­կա­նե­րի գլո­բա­լա­ցումն ու վե­րազ­գա­յին ու անդ­րազ­գա­յին ու­ժե­րիհզո­րութ­յան ա­ճը թու­լաց­նում են ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րի դիր­քե­րը: Թեևսա, ի­հար­կե, ա­մենևին էլ «պատ­մութ­յան վեր­ջը» չէ: Այլ բան է, երբ ա­վարտ­վումէ արևմտյան ըն­կե­րակ­ցութ­յան գե­րիշ­խա­նութ­յան շրջա­փու­լը և նոր պատ­մութ­յուննսկսվում է, ա­վե­լի շուտ, Արևել­քում: Ex oriente lux: Նոր պատ­մութ­յունն սկսվումէ աշ­խար­հի նախ­կի­նում ծայ­րա­մա­սա­յին հատ­ված­նե­րում:

Ա­ճողտա­րա­ծաշր­ջայ­նա­ցու­մը կա­րող է ա­ռա­վել արդ­յու­նա­վետ մի­ջոց հան­դի­սա­նալպե­տութ­յան` որ­պես շատ երկր­նե­րի հա­մար ինք­նիշ­խա­նութ­յան մի մա­սի ինս­տի­տու­տի,պահ­պան­ման հա­մար: Քա­ղա­քա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րի արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը,հան­րա­յին կա­յու­նութ­յունն ու տնտե­սա­կան զար­գա­ցումն ա­պա­հո­վե­լու դրանցկա­րո­ղութ­յու­նը աբստ­րակտ կա­տե­գո­րիա­ներ չեն. դրանք կա­րող են հաս­կաց­վելմիայն ոչ ֆոր­մալ կա­նոն­նե­րի և մշա­կու­թա­յին ա­վան­դույթ­նե­րի հա­մա­տեքս­տում,ո­րոնց հա­մա­պա­տաս­խան էլ գոր­ծում են դրանք: Ա­ռայժմ ՇՀԿ-ն քա­ղա­քակր­թա­կանմիան­գա­մից մի քա­նի տար­բեր մի­ջա­վայ­րե­րի պատ­կա­նող մաս­նա­կից­նե­րի հա­մա­տե­ղե­լիութ­յանըն­դու­նե­լի մա­կար­դակ է ցու­ցա­բե­րում:    

Գլխա­վորն,ի­հար­կե, տնտե­սա­կան շահն է: Բայց տնտե­սա­կան շա­հը գո­յութ­յուն չու­նի ա­ռանցքա­ղա­քա­կան-ռազ­մա­վա­րա­կան պա­րա­դիգ­մի, թեև գլո­բա­լա­ցու­մը նշա­նա­կում է,ի թիվս այլ բա­նե­րի, նախ­կին ալ­գո­րիթմ­նե­րի և պե­տութ­յուն­նե­րի փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յանսկզբունք­նե­րի տա­պա­լում, ո­րոնք մինչ այդ բա­ցատր­վում էին ա­վան­դա­կան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նութ­յանկա­տե­գո­րիա­նե­րով: Կա­պե­րի, փոխ­կախ­վա­ծութ­յուն­նե­րի, փոխ­ներ­թա­փան­ցում­նե­րինոր մա­կար­դա­կը կոր­ծա­նում է պե­տութ­յան և կա­պի­տա­լի շա­հե­րի ի­րա­գործ­ման`ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րին հա­տուկ ե­ղա­նակ­ներն ու գոր­ծիք­նե­րը: Շատ բա­նովան­ցու­մա­յին այս ի­րա­վի­ճա­կում ակն­հայտ է մի­ջազ­գա­յին քա­ղա­քա­կան օպ­տի­մալհա­մա­կար­գի գո­յութ­յան անհ­նա­րի­նութ­յու­նը: Սրա­նից հետևում է, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինցան­կա­ցած միա­վոր­ման չա­փա­նիշ­նե­րում ի սկզբա­նե պետք է ներ­կա լի­նեն ոչ թեու­նի­վեր­սալ, այլ դի­նա­միկ փո­խա­կերպ­վել կա­րո­ղա­ցող խիստ ան­հա­տա­կա­նաց­վածմո­տե­ցում­ներ գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան և քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րին: Պատ­մութ­յու­նըգծա­յին գոր­ծըն­թաց չէ, այլ ավ­տո­րի­տար և դե­մոկ­րա­տա­կան սկզբունք­նե­րի ցիկ­լա­յինդի­մա­կա­յութ­յուն80: Եվ Մյան­մա­յի քա­ղա­քա­կան ռե­ժի­մի բնույ­թը չի կա­րող չա­փա­նիշծա­ռա­յել, ա­սենք, Ղա­զախս­տա­նի հետ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յանբազ­մա­կողմ, ին­չու չէ` նաև երկ­կողմ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մար: «Շան­հա­յիգոր­ծըն­թա­ցու­մ» մաս­նա­կից երկր­նե­րին հա­ջող­վեց ձ­ևա­վո­րել սկզբուն­քո­րենհենց նման նոր փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ, ո­րոնք պայ­մա­նա­վոր­ված չեն քա­ղա­քա­կանկամ գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան միաս­նութ­յան կամ հա­կա­մար­տութ­յան ծախ­քե­րով: Վեր­ջինհաշ­վով, աշ­խար­հը կա­ռա­վա­րում են ոչ թե ի­դեալ­նե­րը, այլ շա­հե­րը:

Գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կանև քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գե­րի ու­նի­վեր­սա­լութ­յունն ընդ­հան­րա­պես, ինչ­պեսերևում է, անց­յա­լի գիրկն է անց­նում` այդ­պես էլ հա­մընդ­հա­նուր ձ­ևով չկա­յա­նա­լով:Դե­մոկ­րա­տիա­յի հա­մաշ­խար­հա­յին հաղ­թա­նա­կի ակն­կա­լիք­նե­րը, որ­պես արդ­յունք,ու­նե­ցան մի­ջազ­գա­յին կա­յու­նութ­յան հիմ­քե­րի ոչն­չա­ցու­մը: Ֆու­կու­յա­մա­յի«կա­ռու­ցա­ծե ա­ռաս­պե­լա­կան հա­մընդ­հան­րութ­յու­նը վե­րա­նում է հա­կա­ռակուղ­ղութ­յամբ ըն­թա­ցող ու­ժե­րի և շար­ժում­նե­րի կող­մից, ո­րոնք թույլ չեն տա­լիսնրան որ­պես միակ հաս­տատ­վել և դրա­նով իսկ ցույց են տա­լիս նրա ժա­մա­նա­կա­վոր,ա­վե­լի շուտ` ինստ­րու­մեն­տալ բնույթն ու, հաս­տատ, ոչ ու­նի­վեր­սա­լութ­յու­նը:Աշ­խար­հում ա­վե­լա­նում է տա­րա­ձայ­նութ­յուն­նե­րի պո­տեն­ցիա­լը` բո­լոր ու­ժեղպե­տութ­յուն­նե­րի, դրանց է­գոիզ­մի և փոխ­զի­ջում­ներ չցան­կա­նա­լու արդ­յուն­քը:2000-ա­կան թթ. սկզբնե­րին ար­տա­սահ­ման­յան գրա­կա­նութ­յան մեջ նշվում էր պե­տութ­յան«հզո­րութ­յան պա­րա­դոք­սի» մա­սին, ըստ ո­րի` յու­րա­քանչ­յուր խո­շոր պե­տութ­յունա­ռան­ձին վերց­րած, վեր­ջին 100 տար­վա ըն­թաց­քում դառ­նում էր ա­վե­լի ու­ժեղ,իսկ մյուս­նե­րին ի­րեն են­թար­կեց­նե­լու նրա հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը փոք­րա­նումէին81: Հա­կա­ռակ այս պնդում­նե­րի` 1990-ա­կան թթ. պա­տե­րազ­մը Բալ­կան­նե­րում,իսկ ա­վե­լի հստակ` պա­տե­րազմն Ի­րա­քում, ցույց տվե­ցին, որ «ա­մե­նա­թո­ղութ­յանան­պատ­ժե­լիութ­յու­նից հա­մըե մնա­ցել է հզոր երկր­նե­րի բե­րա­նում82: Ի­րաքներ­խու­ժու­մը, ընդ­հա­կա­ռա­կը, եվ­րո­պա­կան և ա­սիա­կան քա­ղա­քա­կան շատ գոր­ծիչ­նե­րիկան­խար­գե­լիչ հար­ված էր թվում, չհրահր­ված և մի­ջազ­գա­յին թույլտ­վութ­յու­նիցզրկված: Ա­մե­րիկ­յան գիտ­նա­կան­նե­րի մեջ գտնվե­ցին այն­պի­սիք, ո­րոնք Ի­րաքներ­խու­ժու­մը գնա­հա­տե­ցին պա­տե­րազ­մը ոչ թե որ­պես մի­ջազ­գա­յին վե­ճե­րըլու­ծե­լու բա­ցա­ռիկ, այլ «շար­քա­յի­ն» լու­ծում83:

Ընդ­հա­նուրհա­մա­կար­գա­յին մո­տեց­ման տե­սա­կե­տից ԽՍՀՄ փ­լու­զու­մից հե­տո մի­ջազ­գա­յինհա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի պատ­մութ­յան նոր շրջա­նի սահ­մա­նա­գիծ պետք է հա­մա­րելոչ թե 2001-ը, ո­րը զու­գորդ­վում է սեպ­տեմ­բե­րի 11-ի դեպ­քե­րի հետ, այլ Ի­րա­քիդեմ պա­տե­րազ­մի սկիզ­բը` 2003թ., երբ ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրի­տա­նիան հրա­ժար­վե­ցին ըն­դու­նելմի­ջազ­գա­յին վար­քագ­ծի գրված (ՄԱԿ-ի 1441 բա­նաձևը) և չգրված կո­դեքս­նե­րը:Դրա­նից հե­տո մտա­ծել, թե մի­ջազ­գա­յին հա­մա­կար­գը կար­գա­վո­րում է գե­րա­զան­ցա­պեսի­րա­վուն­քի մի­ջո­ցով, ան­հիմն է, և սրա­նում անհ­րա­ժեշտ է հա­մա­ձայ­նել Ա.Դ.Բո­գա­տու­րո­վի հետ: Ինչ­պես և 1950-ա­կան թթ., աշ­խար­հը սկսել է հակ­վել ու­ժիհի­ման վրա կար­գա­վոր­մա­նը84: Որ­պես շա­րու­նա­կութ­յուն հետևեց դոկտ­րի­նալհիմ­նա­վո­րու­մը. ի հայտ ե­կան «ռե­ժիմ­նե­րը փո­խե­լո­ւ» (regime change), «դե­մոկ­րա­տաց­մա­ն»(democratization) և «կան­խար­գե­լիչ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի» (preventiveaction), «ազ­գա­կերտ­մա­ն» (nationbuilding), «հու­մա­նի­տար ին­տեր­վեն­ցիա­նե­րի»...հա­յե­ցա­կար­գե­րը: Արևմտյան ըն­կե­րակ­ցութ­յան կող­մից Կո­սո­վո­յի ան­կա­խութ­յանճա­նա­չու­մը, դրան միան­գա­մայն հա­մար­ժեք Հա­րա­վա­յին Օ­սիա­յի և Աբ­խա­զիա­յիճա­նա­չու­մը Ռու­սաս­տա­նի կող­մից. սրանք ար­դեն ոչ ի­րա­վա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիմի­ջազ­գա­յին նոր հա­մա­կար­գի հա­սա­րակ օ­րի­նակ­ներ են: Դրա հա­մար էլ, դա­տե­լովա­ռա­ջի­կա հիս­նամ­յա­կում հա­մաշ­խար­հա­յին ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան պատ­մութ­յանբո­վան­դա­կութ­յան մա­սին (Վ.­Ցիմ­բուրս­կու հար­ցը), հա­վա­նա­բար հար­կա­վոր է,այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, հակ­վել դե­պի «ի­րա­կան ու­ժա­յին բազ­մաբևե­ռութ­յու­ն»:

«Բալ­կա­նա­ցու­մը»`որ­պես հա­մաշ­խար­հա­յին տա­րած­քի մաս­նատ­ման ար­դեն ըն­թա­ցող գոր­ծըն­թաց,հար­կադ­րում է խո­սել ի­րա­վա­բան­նե­րի կող­մից վա­ղուց քննարկ­վող եր­կու պոս­տու­լա­տի`ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քի և տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան ի­րա­վուն­քիհա­կա­սութ­յան մա­սին: Հե­տերկբևեռ աշ­խար­հի պրակ­տի­կան, Կո­սո­վո­յի, Հա­րա­վա­յինՕ­սիա­յի և Աբ­խա­զիա­յի նա­խա­դե­պե­րը հա­մար­ժեք են միմ­յանց, և, այս­պի­սով,կա­րիք կա փնտրե­լու հա­ման­ման թնջուկ­նե­րի լուծ­ման ա­վե­լի կա­տար­յալ մե­խա­նիզմ­ներ85:Ինք­նո­րոշ­ման սկզբուն­քի բա­ցար­ձա­կաց­ման մի­տու­մը, որն այժմ օգ­տա­գործ­վումէ որ­պես պե­տա­կան-տա­րած­քա­յին ձ­ևա­չա­փե­րի փո­փոխ­ման մե­խա­նիզմ, երևան է ե­կելդեռևս­ այդ սկզբուն­քի բա­նաձևման մշակ­ման գոր­ծըն­թա­ցում86, թեև մար­դուն` որ­պեսան­հա­տի, ըստ էութ­յան նման կո­լեկ­տիվ ի­րա­վուն­քով օժ­տե­լը պա­կաս ա­նո­մա­լիաչէ: Չպետք է ժո­ղովր­դի ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քը խառ­նել փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րիի­րա­վունք­նե­րի հետ, ժո­ղովր­դի ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քը չպետք է ի­րա­կա­նաց­վիազ­գի միաս­նութ­յու­նը խա­փա­նե­լու կամ այդ միաս­նութ­յան հա­մար խո­չըն­դոտ­ներստեղ­ծե­լու նպա­տա­կով` ի խախ­տումն ազ­գա­յին իք­նիշ­խա­նութ­յան87:

Մի­ջազ­գա­յինի­րա­վուն­քի թե­րա­կա­տա­րութ­յու­նը երկբևեռ աշ­խար­հում կոմ­պեն­սաց­վում էր եր­կուգեր­տե­րութ­յուն­նե­րի զսպման փո­խա­դարձ ձգտմամբ, թեև 1960-1970-ա­կան թթ. մի քա­նիտասն­յակ երկր­նե­րի հռչա­կումն ար­դեն թույլ էր տա­լիս փաս­տել. ազ­գա­յին պե­տութ­յուն­նե­րիստեղծ­ման դա­րաշր­ջանն ա­վարտ­վել է մի փոքր ա­վե­լի վաղ: Այն պե­տութ­յուն­նե­րիթվում, ո­րոնք պաշ­տո­նա­պես հռչակ­վե­ցին Յալ­թա-Պոտս­դամ կոն­սեն­սու­սից հե­տո,ե­զա­կի բա­ցա­ռութ­յուն­նե­րով, դժվար է գտնել ամ­բող­ջո­վին կա­յա­ցած և փո­փոխ­վողաշ­խար­հում ի­րենց ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը պահ­պա­նել կա­րո­ղա­ցող երկր­ներ:

Այս ի­մաս­տովՇՀԿ ­հիմ­նա­րար սկզբունք­նե­րից մե­կը` ան­ջա­տա­կա­նութ­յան բա­ցար­ձակ ժխտու­մըև ընդ­հա­նուր առ­մամբ Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից հե­տո ձ­ևա­վոր­վածտա­րած­քա­յին-պե­տա­կան կա­ռուց­ված­քին հետևե­լը, ոչ թե պար­զա­պես պահ­պա­նո­ղա­կանձգտում է` պահ­պա­նել մի­ջազ­գա­յին աշ­խար­հա­կար­գի նախ­կին սկզբունք­նե­րը,այլ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, այդ սկզբուն­քը էա­պես կարևոր է, ի­րա­տե­սա­կան և պար­զա­պեսհա­մա­պա­տաս­խա­նում է ա­ռողջ տրա­մա­բա­նութ­յանն ու միակն է, որ կա­րող է ո­րոշհա­մա­կար­գայ­նութ­յուն պահ­պա­նել մի­ջազ­գա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում:Հենց այս սկզբուն­քը պետք է դառ­նա նոր աշ­խար­հա­կար­գի այն մո­դե­լի ձ­ևա­վոր­մանա­ռա­ջին չա­փա­նիշ­նե­րից մե­կը, ո­րը ՇՀԿ-ն կկա­րո­ղա­նար ցու­ցադ­րել իր գոր­ծու­նեութ­յանգո­տում` չստու­գե­լով ստեղծ­ված պե­տա­կան սահ­ման­նե­րը: Ռու­սաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի`ՇՀԿ ­հա­մա­կար­գաս­տեղծ այս եր­կու սուբ­յեկտ­նե­րի շա­հե­րը շատ հար­ցե­րում տար­բերուղղ­վա­ծութ­յուն­ներ ու­նեն: Եվ պետք է զար­գաց­նել փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­ներնայն հար­ցե­րում, ո­րոն­ցում դա ստաց­վում է, այն­տեղ, ուր բո­լո­րի հա­մար ընդ­հա­նուրակն­հայտ շա­հեր կան: Սահ­մա­նա­յին կար­գա­վոր­ման մեջ, ին­չից սկսվեց ՇՀԿ-ն, դահա­ջող­վեց: Մնա­ցած հար­ցե­րում ա­ռայժմ բո­լոր մտադ­րութ­յուն­նե­րը բա­վա­կանինք­նա­բուխ են թվում, քաո­սա­յին, ստրուկ­տու­րա­յին որևէ  սկզբուն­քի հետ չկապ­ված:

ՇՀԿ-նին­տեգ­րա­ցիոն միա­վո­րում չէ, այլ մի ինչ-որ ու­րիշ բան: ՇՀԿ-ն, ի վեր­ջո, բո­լորհնա­րա­վո­րութ­յուն­ներն ու­նի դառ­նա­լու այն մե­խա­նիզ­մը, ո­րի մի­ջո­ցով ա­ռա­ջի­կահիս­նամ­յա­կում տե­ղի կու­նե­նա մի­ջազ­գա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի եվ­րա­սիա­կանեն­թա­հա­մա­կար­գի ձ­ևա­չա­փի վե­րա­փո­խու­մը: Դա հատ­կա­պես կարևոր է ճգնա­ժա­միֆո­նին, ո­րում ար­դեն եր­կար ժա­մա­նակ գտնվում են ՄԱԿ-ն­ ու ԵԱՀԿ-ն: «Սա­ռը պա­տե­րազ­մի»ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի պայ­ման­նե­րի թե­լադ­րան­քով որ­պես երկ­խո­սութ­յան գոր­ծիք­ներստեղծ­ված լի­նե­լով` այդ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը 1990-ա­կան թթ. սկզբին կա­տա­րե­ցինի­րենց խնդի­րը, բայց չկա­րո­ղա­ցան գտնել ի­րենց տե­ղը փո­փոխ­ված աշ­խար­հում:Տե­ղի է ու­նե­ցել այն հար­ցե­րի մար­գի­նա­լա­ցում, հա­նուն ո­րոնց ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ-ն ­ժա­մա­նա­կինստեղծ­վել էր. անվ­տան­գութ­յան հար­ցե­րի: ԵԱՀԿ-ն­ այ­սօր զբաղ­վում է իր, այս­պեսկոչ­ված, «եր­րորդ զամբ­յու­ղո­վ», մար­դու ի­րա­վունք­նե­րով, տա­րա­տե­սակ փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րիի­րա­վունք­նե­րով: Անվ­տան­գութ­յան, զի­նա­թափ­ման հար­ցե­րը ոչ թե վեր­ջում,այլ ընդ­հան­րա­պես ԵԱՀԿ ու­շադ­րութ­յու­նից դուրս գո­տում են: Վար­շա­վա­յի պայ­մա­նագ­րիկազ­մա­կեր­պութ­յան լու­ծա­րու­մը և ԽՍՀՄ փ­լու­զու­մը ԵԱՀԿ-ն ­վե­րա­ծե­ցին աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կանան­գա­ժա­վոր­ված մի մաք­լե­րի, որն զբաղ­ված է արևմտյան ըն­կե­րակ­ցութ­յան շա­հերնա­պա­հո­վե­լով: ԵԱՀԿ-ն ­վա­ղուց ար­դեն գտնվում է մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րիցու­ցա­կի վեր­ջում, ո­րոնց մի­ջո­ցով Ռու­սաս­տանն ի­րա­կա­նաց­նում է սե­փա­կանազ­գա­յին շա­հե­րը: Չի­նաս­տա­նը ԵԱՀԿ-ի հետ որևէ առն­չութ­յուն չու­նի: ԵԱՀԿ-ինՂրղզստա­նի և Տա­ջիկս­տա­նի, Ղա­զախս­տա­նի և Ուզ­բեկս­տա­նի, Թուրք­մենս­տա­նիմաս­նակ­ցութ­յու­նը աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան պա­րա­դոքս է, ո­րը պետք է դի­տար­կել,հա­վա­նա­բար, ել­նե­լով նշված հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի այն ղե­կա­վար­նե­րի անձ­նա­յինբնու­թագ­րե­րից, ո­րոնք ԵԱՀԿ-ին ի­րենց հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի մաս­նակ­ցութ­յանո­րո­շում­նե­րը կա­յաց­րել են ան­հաս­կա­նա­լի շար­ժա­ռիթ­նե­րով:

Մշա­կելև ինս­տի­տու­ցիո­նալ ա­ռու­մով ի­րա­կա­նաց­նել տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին անվ­տան­գութ­յանինչ-որ կա­նոն­ներ կենտ­րո­նա­կան Եվ­րա­սիա­յի հա­մար, աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կաննոր պայ­ման­նե­րում, ինչ­պես 1976թ. Հել­սինկ­յան ակտն է. ա­հա թե ին­չը կա­րողէր դառ­նալ ՇՀԿ ­կարևո­րա­գույն խնդի­րը:

Իրբնույ­թը ո­րո­շե­լու փու­լում գտնվե­լով` ՇՀԿ-ն չպետք է հիմք ըն­դու­նի ին­տեգ­րա­ցիոնար­դեն առ­կա նա­խագ­ծե­րը: Աշ­խարհն իր զար­գաց­ման պա­րա­դիգ­մի փո­փո­խութ­յունէ ապ­րում, ո­րը պա­հան­ջում է մի­ջազ­գա­յին կյան­քի կազ­մա­կերպ­ման նոր ձ­ևեր:Եվ­րա­միութ­յան սկզբուն­քո­րեն կարևոր, «տոհ­մա­կա­ն» թե­րութ­յու­նը, որն ա­ռա­ջարկ­վումէ որ­պես չա­փա­նիշ. նրա կազ­մա­կերպ­ման բա­նաձևը են­թադ­րում է իր ան­դամ­նե­րիցյու­րա­քանչ­յու­րի ինք­նիշ­խա­նութ­յան շրջա­նակ­նե­րի կրճա­տում, նե­ղա­ցում` փո­խա­րե­նըչա­ռա­ջար­կե­լով ընդ­հա­նուր ինք­նութ­յուն: Հե­ռա­նա­լով դրա­նից` հար­կա­վոր էլու­ծել տար­բե­րութ­յուն­նե­րի պրոբ­լե­մա­տի­կան` չջնջե­լով դրանք, այլ կան­խե­լով,որ դրանք չլի­նեն հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի հա­վերժ աղբ­յուր­ներ: Միաբևեռ աշ­խար­հիշրջա­նակ­նե­րում դա անհ­նար է: Ու ե­թե այ­լընտ­րան­քա­յին ծրա­գիր չլի­նի, կմնամիայն փաս­տել աշ­խար­հա­կար­գի ա­մե­րիկ­յան մո­դե­լի վերջ­նա­կան հաս­տա­տու­մը:Մո­դել, ո­րը հա­վակ­նում է հա­մաշ­խար­հա­յին միտ­ման գլխա­վոր դե­րին և հաս­տատ­վումէ ազ­գա­յին տար­բե­րութ­յուն­նե­րի օգ­տա­գործ­ման, ազ­գա­միջ­յան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րիհրահր­ման, մրցա­կից­նե­րի տա­պալ­ման, ար­դի մի­ջազ­գա­յին-ի­րա­վա­կան հա­մա­կար­գիթու­լաց­ման ու փլուզ­ման ճա­նա­պար­հով: Պա­տե­րազմ­նե­րի, գու­ցեև եր­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յինպա­տե­րազ­մի մի­ջո­ցով միաբևեռ աշ­խար­հի ձ­ևա­վո­րու­մը ոչ միայն կա­վարտ­վի,այլև կամ­րապնդ­վի մի­ջազ­գա­յին նոր ինս­տի­տուտ­նե­րում88:

Սկզբուն­քո­րենմի­ջազ­գա­յին նոր ինս­տի­տուտ կա­րող է դառ­նալ ՇՀԿ-ն` իր գոր­ծու­նեութ­յան մեջներգ­րա­վե­լով նրանց, ով­քեր ձգտում են դրան: Այ­լա­պես կկորց­նի գրավ­չութ­յու­նըդի­տորդ երկր­նե­րի (Հնդկաս­տան, Ի­րան, Պա­կիս­տան, Մոն­ղո­լիա) աչ­քում: Ան­մի­ջա­կանև արդ­յու­նա­վետ մաս­նակ­ցութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յու­նը կա­րող է շատ ա­րագ հիաս­թա­փութ­յունա­ռա­ջաց­նել ՇՀԿ­-ով ա­ռայժմ խիստ հե­տաքրքր­ված Աֆ­ղանս­տա­նում, Թուր­քիա­յում,Հա­րա­վարևել­յան Ա­սիա­յի երկր­նե­րում: Երկ­խո­սութ­յան մեջ գտնվող գոր­ծըն­կերերկ­րի կար­գա­վի­ճա­կի հաս­տա­տու­մը և դի­տորդ երկր­նե­րի կար­գա­վի­ճա­կի ա­նո­րո­շութ­յու­նըայն լու­ծու­մը չեն, ո­րը կբա­վա­րա­րեր անվ­տան­գութ­յան կազ­մա­կերպ­ման հա­մա­տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինպա­հանջ­մունք­նե­րը:

ՇՀԿ­-ի`անվ­տան­գութ­յան լրջա­գույն կազ­մա­կեր­պութ­յան փո­խա­կերպ­վե­լու սկիզ­բը կա­րողէր դառ­նալ Ի­րա­նի հար­ցի լու­ծու­մը: Ի­րա­նը մինչև այս էլ ներ­կա­յա­նում էր որ­պեսանվ­տան­գութ­յան տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին հա­մա­կար­գի բա­ղադ­րիչ, ինչ­պես նաև տնտե­սա­կանկա­յու­նութ­յան կարևոր տարր: ԻԻՀ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ պրագ­մա­տիզ­միհաղ­թա­նա­կին զու­գըն­թաց` ա­ռա­ջին պլան է դուրս ե­կել տնտե­սա­կան ազ­դե­ցութ­յանամ­րապն­դու­մը տա­րա­ծաշր­ջա­նի երկր­նե­րում: Ի­րա­նը մշա­կել է տնտե­սա­կան ին­տեր­վեն­ցիա­յիքա­ղա­քա­կա­նութ­յուն և հան­դես ե­կել մի ամ­բողջ շարք նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րովէ­ներ­գե­տի­կա­յի, տրանս­պոր­տի, բան­կա­յին ո­լոր­տի, առևտրի բնա­գա­վառ­նե­րում:Արդ­յուն­քում` Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի երկր­նե­րի հետ Ի­րա­նի առևտրատն­տե­սա­կանև ֆի­նան­սա­կան կա­պե­րի դրա­կան դի­նա­մի­կա, տա­րա­ծաշր­ջա­նի տնտե­սութ­յու­նումնրա դիր­քե­րի զգա­լի ամ­րապն­դում` խո­շոր այլ դե­րա­կա­տար­նե­րի հետ հա­վա­սար:Ի­րանն ամ­բողջ ծա­վա­լով մրցակ­ցում է տա­րա­ծաշր­ջա­նում տնտե­սա­կան ազ­դե­ցութ­յանհա­մար: Ի­րա­նի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը ՇՀԿ-ն հա­մա­րում է հսկա­յա­կան և ա­ռայժմթույլ օգ­տա­գործ­վող տնտե­սա­կան պո­տեն­ցիալ: Ի­րա­նը հե­տաքրքր­ված է չի­նա­կանշու­կա­յով, ո­րի հա­մար է­ներ­գա­ռե­սուրս­նե­րի հիմ­նա­կան մա­տա­կա­րար­նե­րիցէ հա­մար­վում: ԻԻՀ-ն ­շա­հագր­գիռ է Ռու­սաս­տա­նի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րիդրա­կան զար­գաց­մամբ, այդ թվում և մի­ջու­կա­յին ո­լոր­տում:

Ի­րա­նըկցան­կա­նար հան­ձին ՇՀԿ­-ի տես­նել մի կազ­մա­կեր­պութ­յուն, որն իր նպա­տակ­նե­րովև նշա­նա­կութ­յամբ դի­մա­կա­յում է ԱՄՆ ներ­թա­փանց­մա­նը տա­րա­ծաշր­ջան: Ի­րա­նըհա­մե­րաշխ է ՇՀԿ գլ­խա­վոր դե­րա­կա­տար­նե­րի` ՉԺՀ­-ի և Ռու­սաս­տա­նի հետ այնհար­ցում, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նը պետք է ինք­նու­րույն ա­պա­հո­վի իր կա­յու­նութ­յուննու անվ­տան­գութ­յու­նը, ա­ռանց ար­տա­քին ու­ժե­րի մի­ջամ­տութ­յան: Շա­հե­րի հա­մընկ­նու­մըռազ­մա­վա­րա­կան այս բնա­գա­վա­ռում փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յան լավ նա­խադր­յալ­ներ էստեղ­ծում: ՇՀԿ ­լիի­րավ ան­դա­մի կար­գա­վի­ճա­կը Ի­րա­նին թույլ կտար լրիվ չա­փովօգ­տա­գոր­ծել կազ­մա­կեր­պութ­յան ան­դա­մութ­յու­նը Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յումտա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին անվ­տան­գութ­յան հա­մա­կար­գի ձ­ևա­վոր­ման հան­դեպ իրսկզբուն­քա­յին մո­տե­ցում­նե­րը մատ­նան­շե­լու հա­մար89: Ի­րա­նի մուտ­քը ՇՀԿ,մի­ջու­կա­յին ծրագ­րի շուրջ ի­րա­վի­ճա­կի սրման ֆո­նին, կա­րող է ՇՀԿ-ն ներ­կա­յաց­նելոր­պես դա­շինք և Եվ­րո­պա­յի ու ԱՄՆ-ի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի վատ­թա­րաց­մանպատ­ճառ դառ­նալ, ո­րոնց հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յու­նը թանկ են գնա­հա­տում Չի­նաս­տա­նը,Ղա­զախս­տա­նը և Ուզ­բեկս­տա­նը, ինչ­պես նաև (դի­տորդ­նե­րից) Հնդկաս­տա­նը:   

Բայցհենց ի­րա­նա­կանն է այն հար­ցե­րից մե­կը, որն այ­սօր ար­գե­լա­կում է կազ­մա­կեր­պութ­յանընդ­լայն­ման ո­րոշ­ման ըն­դու­նու­մը: Ի­րա­նը հար­կա­վոր է ըն­դու­նել ՇՀԿ­ ան­դամ­նե­րիշար­քում, բայց պայ­մա­նով, որ երկ­րի մի­ջու­կա­յին ծրագ­րե­րը դրվեն ՇՀԿ հս­կո­ղութ­յաններ­քո: Եվ Ի­րա­նի մի­ջու­կա­յին ծրագ­րե­րի վե­րահս­կո­ղութ­յու­նը պետք է ի­րա­կա­նաց­վիա­ռանց առ­ճա­կատ­ման, ա­ռանց ռազ­մա­կան սպառ­նա­լիք­նե­րի: Հա­մե­նայն­դեպս,նման փորձ կա­րող է ար­վել: Ցան­կա­ցած պա­րա­գա­յում Ի­րա­նի վար­քա­գի­ծը կլի­նիայն բա­նի այ­լընտ­րան­քը, ինչն այ­սօր ան­հա­ջող փոր­ձում է ա­նել Արևմուտ­քը Ի­րա­նիմի­ջու­կա­յին հար­ցում` ՄԱԿ-ի կա­ռույց­նե­րի մի­ջո­ցով: Եվ նա­խազ­գու­շա­ցում,այն բա­նի նշան, որ Եվ­րա­սիա­յում եվ­րատ­լան­տիստ­նե­րի գե­րիշ­խա­նութ­յա­նը կա­րողէ դի­մա­կա­յել մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վուն­քի նոր գլո­բալ սուբ­յեկտ, ո­րը ստանձ­նումէ աշ­խար­հա­մա­սա­յին կար­գա­վո­րի­չի գոր­ծա­ռույ­թը հե­ղի­նա­կազրկ­վող ՄԱԿ-ի ևնրա այն­պի­սի իմ­պո­տենտ ինս­տի­տու­տի փո­խա­րեն, ինչ­պի­սին է ԱԷՄԳ-ն:

Ար­դենփաս­տա­ցի «բալ­կա­նաց­վա­ծե Ի­րա­քը շու­տով Եվ­րա­սիա­յի ձ­ևա­չա­փի փո­փոխ­մաննպա­տա­կին հաս­նե­լու ի­դեա­լա­կան մի­ջոց կդառ­նա: Սա­կայն «ան­կա­յու­նութ­յանհայտ­նի ա­ղե­ղը» ամ­բող­ջա­կան չէ, քա­նի որ «կտրտվե­լ» է Ի­րա­նով: Հենց դրա հա­մարէլ կարևոր է Ի­րա­նի լիար­ժեք ան­դա­մութ­յու­նը ՇՀԿ­-ին: Ի­րա­նի վար­չա­կար­գըոչ մի կերպ չի ներգր­վում ա­մե­րիկ­յան գլո­բալ պա­րա­դիգ­մում, այն պար­զա­պես հո­յա­կապէ նայ­վում անվ­տան­գութ­յան կենտ­րո­նաեվ­րա­սիա­կան հա­մա­կար­գում. «... Ի­րա­նի`Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յուն ապ­րած ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը, թվումէ, պետք է լի­նի կրո­նա­կան ա­ռու­մով հիմ­նա­վոր­ված, ուս­տի և գա­ղա­փա­րա­կա­նաց­ված,իսկ գործ­նա­կա­նում այն ա­վե­լի շատ են­թարկ­ված է ազ­գա­յին շա­հին, քան իս­լա­միզ­մին:Ի­րա­նի ղե­կա­վար­նե­րը ուլտ­րա­հե­ղա­փո­խա­կան հռե­տո­րա­կա­նութ­յու­նը հմտո­րենզու­գակ­ցում են զգու­շա­վո­րութ­յան և Realpolitik-ի հաշ­վեն­կա­տութ­յան հետ: ՈչԽո­մեյ­նիի հետևորդ­նե­րին, ոչ «պրագ­մա­տիկ­նե­րի­ն» Ի­րա­նի ղե­կա­վա­րութ­յանմեջ հա­տուկ չէ կույր նվիր­վա­ծութ­յու­նը կրո­նա­կան դոգ­մա­յի­ն»90: Ի­րա­նի նե­րառ­մամբտա­րածքն ընդ­լայ­նե­լով` ՇՀԿ-ն հնա­րա­վո­րութ­յուն կստա­նա վե­րա­փոխ­վե­լու շատերկր­նե­րի հա­մար պա­հանջ­ված այ­լընտ­րան­քի, դրա հա­վաս­տիա­ցումն է սահ­մա­նա­յինհար­ցե­րի լուծ­ման փոր­ձը ՇՀԿ ձևա­չա­փում և տնտե­սա­կան ու քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գե­րիհա­մա­տե­ղե­լիութ­յան այն գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յու­նը, որն այժմ ան­վա­նում են«Շան­հա­յի ո­գի»:

Իրհեր­թին, աշ­խար­հագ­րա­կան դա­սա­վոր­վա­ծութ­յու­նը, ո­րում այ­սօր գո­յութ­յունու­նի ՇՀԿ-ն, լիա­կա­տար չէ, աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան հար­թութ­յան կտրտվա­ծութ­յու­նըկազ­մա­կեր­պութ­յա­նը թույլ չի տա­լիս այս տես­քով ստանձ­նել ան­գամ մաս­նա­կիցերկր­նե­րի տա­րածք­նե­րի ամ­բող­ջութ­յան հա­մար պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը, էլ չենք խո­սում ա­վե­լի գլո­բալ խնդրիմա­սին: Կազ­մա­վոր­վել են յու­րա­տե­սակ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան փո­սեր, ինչ­պի­սիքեն բո­լոր դի­տորդ երկր­նե­րը, ինչ­պես նաև Թուրք­մենս­տա­նը, Ադր­բե­ջա­նը91 և Հա­յաս­տա­նը,Թուր­քիան և Ի­րա­քը, Հա­րա­վարևե­լաա­սիա­կան երկր­նե­րը, էլ չենք խո­սում Աֆ­ղանս­տա­նիկամ Վրաս­տա­նի մա­սին: Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ վա­կո­ւում լի­նել չիկա­րող, և այ­լընտ­րան­քի ստեղ­ծու­մը, ո­րը ՇՀԿ-ն է, hartland-ի տա­րած­քը պետք էեն­թարկ­վի մի­ջազ­գա­յին-ի­րա­վա­կան միաս­նա­կան պար­տա­վո­րութ­յուն­նե­րի ևնոր­մե­րի: ՄԱԿ և ԵԱՀԿ ա­նօգ­նա­կա­նութ­յու­նը տա­րա­ծաշր­ջա­նի երկր­նե­րին հնա­րա­վո­րութ­յունէ ըն­ձե­ռում լցնել ստեղծ­ված վա­կո­ւու­մը և ի­րա­վի­ճա­կը վերց­նել սե­փա­կանհսկո­ղութ­յան տակ: Այս տար­բե­րա­կը տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին անվ­տան­գութ­յան և կա­յու­նութ­յանտե­սա­կե­տից ա­վե­լի նպա­տա­կա­հար­մար է, և հիմ­նա­կա­նում հենց նման լայն տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յինև արդ­յու­նա­վետ կա­ռույ­ցի կա­րիքն է պայ­մա­նա­վո­րում ՇՀԿ­-ի հան­դեպ ա­սիա­կան(և ոչ միայն) շատ երկր­նե­րի մեծ հե­տաքրք­րութ­յու­նը:

Կազ­մա­կեր­պութ­յանընդ­լայն­ման խնդրից բա­ցի, գո­յութ­յուն ու­նի ևս ­մե­կը, ո­րը խիստ խան­գա­րումէ կազ­մա­կեր­պութ­յան ներ­քին հա­մախմբ­մա­նը և ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րի ո­րոշ­մա­նը:Չնա­յած Ռու­սաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի նշա­նա­կա­լիութ­յա­նը ՇՀԿ ­հա­յե­ցա­կար­գա­յինև կազ­մա­կեր­պա­կան հիմ­քե­րի ձ­ևա­վոր­ման հար­ցում, չի կա­րե­լի չըն­դու­նել,որ կարևոր գոր­ծոն է նաև ան­դամ մյուս երկր­նե­րի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան վար­քա­գի­ծը:Բարձր ամպ­լի­տու­դի ցան­կա­ցած ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան տա­տա­նում (չի կա­րե­լիմիա­ժա­մա­նակ ռազ­մա­վա­րա­կան գոր­ծըն­կեր ու­նե­նալ Ռու­սաս­տա­նին, ԱՄՆ-ին և Ի­րա­նին,ինչ­պես դա ջղաձ­գո­րեն փոր­ձում էր ա­նել Տա­ջիկս­տա­նը 2007-2009թթ.), որն ան­վան­վումէ «բազ­մա­վեկ­տո­րութ­յու­ն», վա­ղուց ար­դեն ի­րեն վար­կա­բե­կած «տրան­զի­տո­լո­գիա»92տե­սութ­յան շրջա­նակ­նե­րում, նոր հետճգ­նա­ժա­մա­յին աշ­խար­հի պայ­ման­նե­րում,ոչ միայն պար­զա­պես ա­նարդ­յու­նա­վետ կլի­նի, այլև, հնա­րա­վոր է, նաև անշր­ջե­լի:Ներ­կա­յիս Եվ­րա­սիա­յի գրե­թե ցան­կա­ցած ոչ մեծ եր­կիր` Ղա­զախս­տա­նից մինչևՎրաս­տան, մի­ջազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան օբ­յեկտ է, այլ ոչ թե սուբ­յեկտ,ուս­տի, ձ­ևա­վո­րե­լով ի­րենց ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րը`նրանք պետք է ըն­դու­նեն այն դիս­կուր­սը, ո­րը վե­րար­տադր­վում է գլո­բալ հա­մա­կար­գիտվյալ տա­րած­քի հա­մար նշա­նա­կա­լի սուբ­յեկտ­նե­րի, այ­սինքնª տե­րութ­յուն­նե­րիկող­մից: Հետ­խորհր­դա­յին Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի հա­մար նման ըն­դա­մե­նը եր­կուսուբ­յեկտ կա` Չի­նաս­տա­նը և Ռու­սաս­տա­նը:

Եվ կրկինհայ­կա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան, ի­հար­կե, հա­րա­բե­րա­կա­նո­րեն հա­ջողփոր­ձից. «կողմ­նո­րո­շում ոչ թե այս կամ այն ար­ժեք­նե­րի, այլ այս կամ այն ար­տա­քինգոր­ծո­նի հետ դա­շին­քի հան­դեպ, ո­րը պայ­ման­ներ է ձ­ևա­վո­րում հայ­կա­կան հան­րութ­յանգոր­ծո­ղութ­յան հա­մար: Գոր­ծու­նեութ­յան միակ պայ­ման է Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քիվրա ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան հո­վա­նա­վո­րութ­յան պայ­մա­նը»93: Օբ­յեկ­տիվ է և ան­գամչի քննարկ­վում. ա­մեն ինչ և ցան­կա­ցած գոր­ծըն­թաց, որ տե­ղի է ու­նե­նում Հա­յաս­տա­նիև Թուր­քիա­յի միջև, հետևանք է ռուս-թուր­քա­կան այս կամ այն հա­մա­ձայ­նագ­րի, ան­գամԱՄՆ և Եվ­րո­պա­յի գոր­ծո­նը, հայ­կա­կան Սփյուռ­քի ողջ պո­տեն­ցիա­լով հան­դերձ,ո­չինչ չի փո­խի: Այս ի­րա­վի­ճակն ա­նա­լոգ ու­նի Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում. Տա­ջիկս­տա­նըմիշտ ստիպ­ված կլի­նի կողմ­նո­րոշ­վել դե­պի այն վեկ­տոր­նե­րը, ո­րոնք նրա հա­մարկսահ­մա­նեն Ի­րանն ու Ռու­սաս­տա­նը: Այն պայ­մա­նով, ի­հար­կե, որ ԻԻՀ-ն և ՌԴ-նմիշտ կկա­րո­ղա­նան այն­պես պայ­մա­նա­վոր­վել, ինչ­պես դա ե­ղել է 1990-ա­կան թթ.Տա­ջիկս­տա­նի կար­գա­վոր­ման ըն­թաց­քում: ՇՀԿ ­մաս­նա­կից փոքր երկր­նե­րի հա­մարանհ­րա­ժեշտ է ո­րո­շա­կիաց­նել ի­րենց ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան գե­րա­կա­յութ­յուն­նե­րը:Ինչ­պես և Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յում, Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յի երկր­նե­րի ընտ­րութ­յու­նընույն­պես մեծ չէ. ՇՀԿ (ՀԱՊԿ, Եվ­րա­սիա­կան տնտե­սա­կան ըն­կե­րակ­ցութ­յուն) կամԱՄՆ` իր ատ­լանտ­յան դաշ­նա­կից­նե­րով: Այս­պես կոչ­ված «բազ­մա­վեկ­տո­րութ­յա­ն»շրջա­նակ­նե­րի սրըն­թաց նե­ղա­ցումն ար­դեն ժա­մա­նակ չի թող­նում ընտ­րութ­յանհա­մար: Փո­խա­րե­նը ՇՀԿ ­տա­րածքն ա­ռայժմ այդ երկր­նե­րին է թող­նում ա­ռանց այդէլ ոչ փոքր դաշտ Ռու­սաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի միջև մանևրե­լու հա­մար: Երևի ՇՀԿ­ա­վե­լի հստակ ինս­տի­տու­ցիո­նա­լա­ցու­մը, ո­րը պետք է տե­ղի ու­նե­նա տե­սա­նե­լիա­պա­գա­յում, կհան­գեց­նի այդ արդ­յուն­քին, և տա­րա­ծաշր­ջա­նի երկր­նե­րի ար­տա­քինքա­ղա­քա­կան նոր դոկտ­րինն իր բա­ռա­պա­շա­րում կու­նե­նա այն­պի­սի սահ­մա­նում,ինչ­պի­սին է «երկ­վեկ­տո­րութ­յու­նը»: ԽՍՀՄ փ­լու­զու­մից հե­տո ա­ռանց բա­ցա­ռութ­յանբո­լոր երկր­նե­րը, չմտա­ծե­լով ի­րենց աշ­խար­հատն­տե­սա­կան (և աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան)շարժ­ման ի­մաս­տի մա­սին, ընտ­րե­ցին հա­մաշ­խար­հա­յին տնտե­սա­կան տա­րած­քումտո­տալ ին­տեգր­վե­լու գի­ծը: Ի­րենց պե­տա­կան կա­յա­ցա­ծութ­յու­նը տնտե­սա­կանա­ռու­մով ի­րա­կա­նաց­նե­լու, ինչ-որ թռիչք     կա­տա­րե­լու փոր­ձեր էին ար­վում` ներդ­րում­ներ ներգ­րա­վե­լով ու­ժի գլո­բալկենտ­րոն­նե­րի կող­մից: Այդ գծի ներ­կա­յիս ճշգրտում­նե­րը ե­թե չեն էլ ըն­կա­լում,ա­պա հաս­տատ ըն­դու­նում են, որ նոր երկր­նե­րը չեն կա­յա­ցել որ­պես մի­ջազ­գա­յինդե­րա­կա­տար­ներ: Եվ նրանց մուտ­քը տա­րա­ծաշր­ջայ­նաց­ման գոր­ծըն­թաց, ո­րոշ ձ­ևա­փո­խում­նե­րով,վե­րա­դարձ է, ա­ռա­ջին հեր­թին, ռե­սուր­սա­յին, ինչ­պես նաև հա­ղոր­դակ­ցա­յին ևայլ` ար­դեն ոչ տնտե­սա­կան ո­լոր­տի կցորդ­նե­րի վի­ճա­կին: Եվ սա նոր­մալ գոր­ծըն­թացէ. տա­րա­ծաշր­ջայ­նա­ցու­մը (ար­բան­յա­կի կար­գա­վի­ճա­կի ըն­դուն­ման ձ­ևով`հաս­կա­ցութ­յան ա­մե­նաու­ղիղ ի­մաս­տով) ինք­նա­պահ­պան­ման ե­ղա­նակ է և՛ տվ­յալտա­րած­քում, և՛­ ընդ­հան­րա­պես: ՇՀԿ-ն` որ­պես տա­րա­ծաշր­ջայ­նաց­ման այ­դօ­րի­նակձ­ևա­չափ, դեռ փոքր-ինչ ա­զատ տա­րածք է, ո­րում, օ­րի­նակ, Ղրղզստա­նը կամ Տա­ջիկս­տա­նը(ե­թե երկ­րի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը քա­ղա­քա­կան տա­ղանդ ու­նի) ժա­մա­նա­կա­յինմի ինչ-որ ռե­սուրս ու­նի ան­կա­խութ­յուն խա­ղա­լու` ըստ էութ­յան խա­ղա­լով հա­մա­կար­գաս­տեղծմաս­նա­կից­նե­րի` Ռու­սաս­տա­նի և Չի­նաս­տա­նի շա­հե­րի միջև, ընդ ո­րում, ու­նե­նա­լովնաև շատ խնդիր­ներ լու­ծե­լու հար­թակ (տե­րութ­յուն­նե­րի ար­բիտ­րա­ժա­յին մաս­նակ­ցութ­յամբ)ոչ այն­քան բարձր հիե­րար­խիա­յի ան­դամ­նե­րի` Ղա­զախս­տա­նի կամ Ուզ­բեկս­տա­նիհետ: Ա­վե­լի լայն «բազ­մա­վեկ­տո­րութ­յա­ն» ռե­սուր­սը սպառ­վել է, նոր փու­լը ևդրան հա­տուկ կոշ­տութ­յան հատ­կա­նիշ­ներն ար­դեն շու­տով դա թույլ չեն տա:

ՇՀԿ-նին­տեգ­րա­ցիոն միա­վո­րում չէ: Եվ ա­ռայժմ ակն­հայտ է, ի­հար­կե, որ այն կհաղ­թա­հա­րիսե­փա­կան ինք­նութ­յան ո­րոն­ման բա­վա­կան եր­կար ձգձգված շրջա­նը: Ներ­կա­յիսկազ­մա­կեր­պութ­յան հիմ­քը դար­ձած «Շան­հա­յի հնգյա­կի» փոր­ձը ի ցույց դրեց այսդա­շին­քի բարձր և ու­րույն պո­տեն­ցիա­լը, ՇՀԿ­ երկր­նե­րի` խե­լա­միտ և մաս­նա­կից­նե­րիազ­գա­յին շա­հե­րին չհա­կա­սող փոխ­զի­ջում­ներ գտնե­լու կա­րո­ղութ­յու­նը, մաս­նա­կիցերկր­նե­րի ներ­քին միջ­նոր­դութ­յան հնա­րա­վո­րութ­յու­նը: Հնա­րա­վո­րութ­յունկա մաս­նա­կից երկր­նե­րի շրջա­նա­կում ու­նե­նալ այն­պի­սի ի­րա­վի­ճակ, երբ հա­կա­մար­տութ­յու­նըզար­գաց­ման կա­տա­լի­զա­տո­րի դեր է կա­տա­րում, երբ հա­կա­մար­տութ­յու­նը պո­զի­տիվէ, այլ ոչ թե նշա­նա­կում է մեծ առ­ճա­կատ­ման սկիզբ` չբա­ցա­ռե­լով և ռազ­մա­կա­նը:Ի տար­բե­րութ­յուն դա­շին­քա­յին կա­ռույց­նե­րի, ՇՀԿ  երկր­նե­րը ստեղ­ծել են փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յանմե­խա­նիզմ, ո­րը նա­խա­տե­սում է ուժ կամ ու­ժի սպառ­նա­լիք չկի­րա­ռել, բա­ցա­ռումէ տա­րա­ծաշր­ջա­նի կա­յու­նութ­յու­նը խախ­տող ռազ­մա­կան գոր­ծու­նեութ­յուն ծա­վա­լե­լը:Հենց այս հատ­կա­նիշն է ՇՀԿ գլ­խա­վոր սկզբունք­նե­րից մե­կը նրա այ­սօր­վա չա­փա­զանցփխրուն ի­րա­վի­ճա­կում, այն պետք է պահ­պա­նել և զար­գաց­նել` նոր պո­զի­տիվ ա­ճեց­նե­լով:Ա­ռայժմ հենց այս սկզբունքն է բա­վա­կան թվով երկր­նե­րի հա­մար ձգո­ղա­կան գոր­ծոն­նե­րիցմե­կը, երկր­ներ, ո­րոնք հաս­կա­նում են այն գլո­բա­լաց­ման կոր­ծա­նա­րա­րութ­յու­նը,ո­րը կա­ռուց­վել է որ­պես ՇՀԿ և ար­դեն նշմար­վող կամ ստեղծ­վել պատ­րաստ­վող ու­րիշդա­շինք­նե­րի այլընտ­րանք:

Մաս­նա­կիցերկր­նե­րի մա­կար­դակ­նե­րի բազ­մա­զա­նութ­յու­նը ա­մե­նա­լայն ի­մաս­տով` ռե­սուրս­նե­րիև տնտե­սութ­յան ծա­վալ­նե­րից մինչև քա­ղա­քա­կան է­լի­տա­նե­րի ո­րակ­նե­րը, կազ­մա­կեր­պութ­յանզար­գաց­ման հիմ­նա­կան պրոբ­լեմն է: Դա հստակ հա­յե­ցա­կար­գա­յին հիմ­քի բա­ցա­կա­յութ­յուննէ և այն, որ մաս­նա­կից երկր­նե­րը ՇՀԿ խն­դիր­նե­րի ըն­թա­ցիկ ռե­ժի­մում պահ­պա­նումեն տար­բե­րութ­յուն­նե­րը աշ­խար­հատն­տե­սա­կան, աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան և ան­գամգոր­ծառ­նա­կան հան­գու­ցա­յին ըմբռ­նում­նե­րում:         

Դե,իսկ «ՇՀԿ ­նա­խագ­ծի» պարզ բա­ցա­կա­յութ­յու­նը սպառ­նա­լի­քի տակ է դնում ևԲ ՇՀԿգոր­ծու­նա­կութ­յու­նը, ևԲ­ ընդ­հան­րա­պես կազ­մա­կեր­պութ­յան հե­տա­գա գո­յութ­յու­նը`թույլ չտա­լով ձ­ևա­վոր­վող նոր աշ­խար­հա­կար­գին լի­նել ա­վե­լի ո­րո­շա­կի, կան­խա­տե­սե­լի,անվ­տանգ և ա­ռաջ ըն­թա­ցող:

1 Ըստ Հե­գե­լի` պատ­մութ­յու­նը եզ­րա­փա­կիչ փուլ է մտնում Ֆրան­սիա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան գա­ղա­փար­նե­րի հաս­տատ­մամբ, ո­րոնց` տրա­մա­բա­նո­րեն և քա­ղա­քա­կա­նա­պես, հետևում է ու­նի­վեր­սալ աշ­խար­հա­կար­գը: Հե­գե­լը հա­վա­նա­բար միտ­քը կի­սատ է թող­նում, և Վ.­Կաուֆ­մա­նը, փոր­ձե­լով հենց հե­գել­յան հա­մա­կար­գին հա­մա­պա­տաս­խան կաս­կա­ծի տակ դնել հե­գել­յան դա­տո­ղութ­յուն­նե­րը պե­տութ­յան, ի­րա­վուն­քի, պատ­մութ­յան, կրո­նի վերջ­նա­կան բնույ­թի մա­սին, պնդում է. «Ոչ պատ­մութ­յու­նը, ոչ պե­տութ­յու­նը հե­գել­յան հա­մա­կար­գի  բարձ­րա­գույն կե­տը չեն հան­դի­սա­նու­մ»: — Kaufmann W. Hegel: A Reinterpretation. — New York, 1965. — P. 245-246.

2 Ըստ Ֆու­կու­յա­մա­յի` ար­դի աշ­խար­հում հա­նուն ճա­նաչ­ման պայ­քա­րի տե­ղը գրա­վել է մարդ­կա­յին պա­հանջ­մունք­նե­րի ա­վե­լի արդ­յու­նա­վետ բա­վա­րար­ման հա­մար մղվող պայ­քա­րը: Այժմ վե­ճի մաս­նա­կից­ներ են consumer society-ի կար­գի` միմ­յան­ցից անն­շան զատ­վող ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րը: Վե­ճի ա­ռար­կան ոչ թե ար­ժեք­ներն են (բա­րո­յա­կան), այլ արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը (տնտե­սա­կան): Հա­մա­կար­գե­րի ան­տա­գո­նիզ­մը փո­խա­րին­վել է մրցակ­ցութ­յամբ մեն-միակ հա­մա­կար­գի ներ­սում: Շար­ժում այլևս չ­կա (կամ, ե­թե կու­զեք, կա շար­ժում ըստ շրջա­նի): Նոր ո­րակ­ներն այլևս­ անհ­նար են, կա միայն կան­խիկ քա­նա­կութ­յուն­նե­րի ա­վե­լա­ցում: Ֆու­կու­յա­մա­յի այս ողջ «ճար­տա­րութ­յու­նը» պո­պուլ­յա­րաց­ման ճար­տա­րութ­յունն է, դա հե­գել­յան տի­պի պատ­մութ­յան սպե­կուլ­յա­տիվ փի­լի­սո­փա­յութ­յուն է: Եվ բա­նը ոչ այն­քան Ֆու­կու­յա­մա­յի տե­սութ­յուն­ներն ա­պա­ցու­ցե­լը կամ հեր­քելն է, որ­քան թե­լեո­լո­գիա­յի (վախ­ճա­նա­բա­նութ­յան) տե­սակ­նե­րի, ո­րոնք ծա­գում են նրա կոն­ցեպտ­նե­րի կա­ռուց­ված­քում, և այն ազ­դե­ցութ­յան վեր­լու­ծութ­յու­նը, ո­րը թող­նում են ար­դիա­կա­նութ­յան քա­ղա­քա­կան դիս­կուր­սի վրա: «Պատ­մութ­յան ա­վար­տի» մա­սին խո­սակ­ցութ­յան վախ­ճա­նա­բա­նա­կան կա­ռուց­ված­քը պետք է փի­լի­սո­փա­յա­կան խորհր­դա­ծութ­յան մղի, բայց հենց այն­պի­սի են­թադ­րութ­յուն­ներ, ինչ­պի­սին է «պատ­մութ­յան ա­վարտ­ն» ըստ Ֆու­կու­յա­մա­յի, հար­կադ­րում են լքել գի­տութ­յան ո­լոր­տը` մեզ նե­տե­լով մե­տա­ֆի­զի­կա­յի ո­լոր­տը:

3 Гегель Г. Философия истории. — М.-Л.: Соцэкгиз. 1935. — С. 16.

4 Гегель Г. Философия истории. — М.-Л.: Соцэкгиз. 1935. — С. 290.

5 Միայն կա­րե­լի է հա­վե­լել, որ տնտե­սա­կան գոր­ծու­նեութ­յան ստվե­րա­յին, պե­տա­կան հաշ­վա­ռու­մից և վե­րահս­կո­ղութ­յու­նից թաքց­ված հատ­ված­նե­րում շրջա­նա­ռում է, ըստ ֆրան­սիա­ցի հե­տա­զո­տող­նե­րի գնա­հա­տա­կան­նե­րի, առն­վազն 1000 մլրդ ­դո­լար, ին­չը հա­մար­ժեք է զար­գա­ցող երկր­նե­րի ընդ­հա­նուր ար­տա­քին պարտ­քին: Այս ո­լոր­տը կա­րող է ան­վան­վել «գաղտ­նի կոն­տին­գեն­տ», ո­րի շրջա­նա­կում էլ ա­վե­լի մե­ծա­ցող գու­մար­նե­րը շրջա­նառ­վում են պե­տա­կան որևէ վե­րահս­կո­ղութ­յու­նից դուրս, ergo, շրջա­նա­ռութ­յան ծա­վալ­նե­րի ընդ­լայն­մա­նը զու­գըն­թաց պե­տութ­յուն­ներն ա­վե­լի ու ա­վե­լի են կորց­նում ի­րենց ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը:— ­Տե՛սª Couvrat J.-F., Pless N. La face cachee de l`economie mondiale. — Paris., 1989. Տե՛ս նաև Кувра Ж.-Ф., Плесс Н. Тайное лицо мировой экономики. (Реферат.) — М.: ИНИОН, 1990. — С. 14.

6 Портер М. Международная конкуренция. — М.: Международные отношения, 1993.

7 Հնդկա­կան Բան­գա­լոր քա­ղա­քը նո­րա­րա­րա­կան գա­ղա­փար­նե­րի դի­նա­միկ կենտ­րոն է, ուր կա նո­րա­գույն տեխ­նո­լո­գիա­ներ մշա­կող ա­վե­լի քան 300 ըն­կե­րութ­յուն: Ծրագ­րա­յին մի­ջոց­նե­րի միայն ար­տա­հա­նու­մը կազ­մում է Հնդկաս­տա­նի ար­տա­հան­ման ընդ­հա­նուր ծա­վա­լի մոտ 9% -ը:

8 Дугин А. Евразийский ответ глобализации. Россия должна сформулировать альтернативный американскому мировой проект// Политический журнал. — 2009. — № 3-4 (192-193), 14 июля.

9 Տե՛ս Teun Van Dijk. Ideology: A Multidisciplinary Approach. — London: Sage, 1998.

10 Տե՛ս Polanyi K. The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time. — Boston, 1957.

11 Spykman N.J. America’s Strategy in World Politics. The United States and the Balance of Power. — New York, 1942. — P. 41.

12 Ա­վե­լին, Արևել­յան Թի­մո­րից սկսված և Հա­րավս­լա­վիա­յի հստակ բա­ժան­մամբ ու Կո­սո­վո­յի, Հա­րա­վա­յին Օ­սիա­յի և Աբ­խա­զիա­յի ան­կա­խութ­յան ճա­նաչ­ման վեր­ջին փաս­տով ամ­րագր­ված ման­րա­բա­ժան­ման մի­տումն ա­վե­լի շուտ նշա­նա­կում է ծա­վա­լուն state-building-ի` որ­պես ար­դիա­կան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­քի, օգ­տա­գործ­ման փոր­ձե­րի նոր ու բա­վա­կան եր­կա­րատև գոր­ծըն­թաց:

13 Ման­րա­մասն տե՛ս Князев А.А. «Многовекторность» внешней политики как атрибут переходного периода и как политический эвфемизм: естественные пределы в эпоху геоэкономики// Внешнеполитическая ориентация стран Центральной Азии в свете глобальной трансформации мировой системы международных отношений/ Под ред. А.А. Князева и А.А. Мигранян. — Бишкек, 2008. — С. 40-42. 

14 Ohmae K. The End of the Nation State: The Rise of Regional Economies. — London: Free Press, 1995. — P. 12. Его же: The Borderless World: Power and Strategy in the Interlinked Economy. — New York, 1990.   

15 Rosenau J.N. Study of Global Interdependence. — New York, 1989. — P. 2.

16 Rosenau J.N. Turbulence in World Politics. — Princeton, 1990.

17 Տե՛ս Бжезинский Зб. Выбор. Глобальное господство или глобальное лидерство. — М.: Международные отношения, 2004. — С. 140. Ա­ռա­վել շատ օգ­տա­գործ­վող օգ­տա­կար հա­նա­ծո­նե­րի հաս­տատ­ված պա­շար­նե­րի գծով աշ­խար­հում ա­ռա­ջա­տար դիրք են գրա­վում (նշված հա­ջոր­դա­կա­նութ­յամբ). նավ­թի և գա­զա­կոն­դեն­սա­տի գծով` Մեր­ձա­վոր Արևել­քի երկր­նե­րը (Սաուդ­յան Ա­րա­բիա, Ի­րաք, Քու­վեյթ, Ի­րան, Ա­ՄԷ), Ռու­սաս­տան, Վե­նե­սո­ւե­լա, Մեք­սի­կա; բնա­կան վա­ռե­լիք գա­զի գծով` Ռու­սաս­տան, Ի­րան, Կա­տար, Ա­ՄԷ, Սաուդ­յան Ա­րա­բիա, ԱՄՆ; ած­խի գծով` ԱՄՆ, Չի­նաս­տան, Ռու­սաս­տան, ՀԱՀ, Ավստ­րա­լիա, Գեր­մա­նիա, Հնդկաս­տան, Կա­նա­դա; ու­րա­նի գծով` Ավստ­րա­լիա, Ղա­զախս­տան, ՀԱՀ, Բրա­զի­լիա, Նա­մի­բիա, Ռու­սաս­տան; եր­կա­թի գծով` Ռու­սաս­տան, Ուկ­րաի­նա, Ավստ­րա­լիա, ԱՄՆ, Կա­նա­դա, Բրա­զի­լիա, Չի­նաս­տան, Ղա­զախս­տան; նի­կե­լի գծով` Կու­բա, Ավստ­րա­լիա և Օվ­կիա­նիա, Կա­նա­դա, ՀԱՀ, Ին­դո­նե­զիա, Հու­նաս­տան; կո­բալ­տի գծով` Զաիր, Կու­բա, Ավստ­րա­լիա և Օ­կեա­նիա, Զամ­բիա, Ին­դո­նե­զիա; ալ­յու­մի­նի գծով` Գվի­նեա, Բրա­զի­լիա, Ավստ­րա­լիա, Յա­մայ­կա, Կա­մե­րուն, Մա­լի; ֆոս­ֆատ­նե­րի գծով` Մա­րո­կո, Ղա­զախս­տան, Ռու­սաս­տան, Արևմտյան Սա­հա­րա, ԱՄՆ, Ե­գիպ­տոս, ՀԱՀ, Ավստ­րա­լիա, Ալ­ժիր; կա­լիա­կան ա­ղե­րի գծով` Կա­նա­դա, Ռու­սաս­տան, Բե­լա­ռուս, Գեր­մա­նիա, Թուրք­մենս­տան: Տե՛ս Независимое нефтяное обозрение «Скважина». — М., 2001. — 20 марта.  

18 Nuscheler F. Global Governance versus Superpower Governance// Internationale Politik. — 1998. # 11. Սաս­կիա Սա­սե­նը, ո­րը նրան­ցից չէ, որ հակ­ված են ա­վե­լորդ կտրուկ եզ­րա­կա­ցութ­յուն­ներ ա­նել, ուղ­ղա­կի գրում է, որ «մի­ջազ­գա­յի­ն» և «վե­րազ­գա­յի­ն» սահ­մա­նում­նե­րը վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս սկսել են նշա­նա­կել «ա­մե­րի­կա­նաց­վա­ծ» (Sassen S. Losing Control?: Sovereignty in an Age of Globalization. — New York: Columbia University Press, 1996. — P. 19). Ի դեպ, հա­վա­նա­բար պա­տա­հա­կան չէ նաև «հա­մաշ­խար­հա­յին կա­ռա­վա­րու­մ» (world government) հաս­կա­ցութ­յու­նը պնդե­լը հենց ա­մե­րիկ­յան քա­ղա­քա­գի­տա­կան դպրոց­նե­րում` եվ­րո­պա­կան քա­ղա­քա­կան վեր­լու­ծա­բա­նութ­յու­նում դրա բա­ցա­կա­յութ­յան պա­րա­գա­յում: Ա­մե­րի­կա­նա­ցումն ա­ռա­վել առնչ­վել է կո­մեր­ցիոն ի­րա­վուն­քին. շատ պե­տութ­յուն­նե­րում այս ո­լոր­տի` ԱՄՆ-ում ըն­դուն­ված  նոր­մա­տիվ ըն­թա­ցա­կար­գերն օգ­տա­գոր­ծում են նա­խա­դե­պա­յին ի­րա­վուն­քի շրջա­նա­կում և ան­գամ ներ­մու­ծում են ազ­գա­յին օ­րենսդ­րութ­յուն (Franck T. M. The Emerging Right to Democratic Governance// American Journal of International Law. 1992. Vol. 86. № 1. P. 46-91). Հա­մաշ­խար­հա­յին բիզ­նե­սի վրա հատ­կա­պես ու­ժեղ է ա­մե­րիկ­յան այն գոր­ծա­կա­լութ­յուն­նե­րի ազ­դե­ցութ­յու­նը, ո­րոնք ո­րո­շում են վար­կա­յին-ներդ­րու­մա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հու­սա­լիութ­յան վար­կա­նի­շը (Moody’s Investors Service, Standard and Poor’s և ա­յլն).

19 Walt S.M. International Relations: One World, Many Theories// Foreign Policy. — Spring 1998. # 110. — P. 43.

20 Эксперт. — М., 2007. — № 4. — С. 46.

21 Նավ­թի և գա­զա­կոն­դեն­սա­տի, ինչ­պես նաև բնա­կան վա­ռե­լիք գա­զի հաս­տատ­ված պա­շար­նե­րը. Եվ­րա­սիա`  76,4 և 77,8%, Աֆ­րի­կա` 6,6 և 6,7%, Ա­մե­րի­կա` 14,7 և 10,5%, Ավստ­րա­լիա` 0,3 և 0,4%: Աշ­խար­հի հա­մե­մա­տա­բար ոչ մեծ թվով երկր­ներ ու­նեն ե­զա­կի և խո­շոր նավ­թա­գա­զա­բեր տա­րա­ծաշր­ջան­ներ` ած­խաջ­րա­ծին­նե­րի հաս­տատ­ված տար­բեր քա­նա­կութ­յուն­նե­րով. Ռու­սաս­տան` 13,7 և 34%, Ի­րաք` 9,9 և 2,4%, Ի­րան`8 և 15,1%, Քու­վեյթ`8,4 և 1,1%, Ա­ՄԷ`5,6 և 4,2%, Սաուդ­յան Ա­րա­բիա` 23,1 և 3,8%, Չի­նաս­տան`3 և 0,8%, Լի­բիա`2,6 և 1%, Վե­նե­սո­ւե­լա`6,4 և 2,9%, Մեք­սի­կա`4,3 և 1,4%, ԱՄՆ`1,9 և 3,4%, ո­րոնք ա­պա­հո­վում են հա­մաշ­խար­հա­յին նավ­թարդ­յու­նա­հան­ման 62 և գա­զի արդ­յու­նա­հան­ման 57%-ը: Ընդ ո­րում, հան­քա­յին ռե­սուրս­նե­րի ո­րա­կը և դրանց մշակ­ման պայ­ման­նե­րը տար­բեր են: Օ­րի­նակ` Պար­սից ծո­ցում 1 տոն­նա նավ­թի արդ­յու­նա­հան­ման ծախ­սը 14,5 դո­լար է, Աֆ­րի­կա­յում` 45, Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա­յում և ԱՄՆ-ում` 60, Ռու­սաս­տա­նում` 40-60, Հյու­սի­սա­յին ծո­վում` 74 դո­լար: — ­Տե՛ս Независимое нефтяное обозрение «Скважина». — М., 2001. — 20 марта.

22 Levy J.S.  The Democratic Peace Hypothesis: From Description to Explanation // Mershon International Studies Review. — 1994. — No 38. — Р. 452. Դրա պո­պուլ­յա­րաց­ման կենտ­րո­նաց­ված ջան­քե­րի (այդ թվում և Ֆ.­Ֆու­կու­յա­մա­յի կող­մից) արդ­յուն­քում դե­մոկ­րա­տա­կան աշ­խար­հի տե­սութ­յու­նը դար­ձավ լի­բե­րալ ին­տեր­վեն­ցիո­նիզ­մի դոկտ­րի­նի կարևո­րա­գույն կան­խադ­րույթ­նե­րից մե­կը, այ­սինքն` հայտ­նա­բե­րեց իր գլխա­վոր հատ­կա­նիշ­նե­րից մե­կը` կի­րա­ռա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան և քա­ղա­քա­կա­նութ­յան տար­րա­կան գոր­ծի­քի հատ­կա­նի­շը:

23 Цымбурский В.Л. Геополитика для «евразийской Атлантид­ы»// Pro et contra. — М., 1999, т.4, №4. — С. 142.

24 Ման­րա­մասն տե՛ս Alexander Knyazev. New measurement of Russian foreign policy on post-Soviet territory and Central Asia (Новое измерение российской внешней политики на постсоветском пространстве и Центральная Азия) // Central Asia Forum (3). — Urumqi: Institute of Central Asian Studies Xingjian Academy of Social Sciences, 2009. — С. 39-68.

25 Ման­րա­մասն տե՛ս Князев А.А. «Многовекторность» внешней политики как атрибут переходного периода и как политический эвфемизм: естественные пределы в эпоху геоэкономики // Внешнеполитическая ориентация стран Центральной Азии в свете глобальной трансформации мировой системы международных отношений / Под ред. А.А. Князева и А.А. Мигранян. — Бишкек, 2008. — С. 40-42. Տե՛ս նաև Князев А.А. Интеграционные проекты и геополитическое соперничество в Центральной Азии// Проекты сотрудничества и интеграции для Центральной Азии: сравнительный анализ, возможности и перспективы / Под ред. А.А. Князева. — Бишкек, 2007. — С. 12-13.

26 Богатуров А.Д. Лидерство и децентрализация в международной системе // Международные процессы. Журнал теории международных отношений и мировой политики. — М., сентябрь-декабрь 2006. — Том 4, №  3 (12).

27 Plans for Redrawing the Middle East: The Project for a «New Middle East». By Mahdi Darius Nazemroaya// Global Research. — 2006. — November, 18. Մայքլ Լե­դի­նը ոչ դա­սա­կան նեո­կոն­սեր­վա­տոր է, այ­սինքն` «ա­ջ» կողմ ան­ցած և «chicken-hawk»-ի (վախ­կոտ ճու­ռակ) վե­րած­ված տրոց­կիստ: Գաբ­րիե­լ» դ’Ա­նուն­ցիոն նրա կուռ­քե­րից է, Լին­դոն Լա­րուշն ար­դա­րա­ցիո­րեն ընդգ­ծում է, որ Լե­դի­նի բա­ցա­հայտ սե­րը «հա­մաշ­խար­հա­յին ֆա­շիզ­մի» հան­դեպ թույլ է տա­լիս ա­վե­լի խո­րութ­յամբ հաս­կա­նալ «նեո­կոն­նե­րի» Չեյ­նի-Ռամս­ֆելդ  խառ­նակ­չախմ­բի իս­կա­կան էութ­յունն ընդ­հան­րա­պես (Ledeen’s Beloved ‘Universal Fascism’: Venetian War Against the Nation-State. By Allen Douglas and Rachel Berthoff Douglas// Executive Intelligence Review. — Volume 32, Number 43, November 4, 2005. — P. 6-14). Կրկնե­լով Մու­սո­լի­նիի և Հիտ­լե­րի հռե­տո­րա­կա­նութ­յու­նը` Լե­դի­նը գրում է. «Դ’Ա­նուն­ցիո­յի քա­ղա­քա­կան ո­ճը` զանգ­ված­նե­րի մա­նի­պուլ­յա­ցիա­նե­րը, ա­ռաս­պել­նե­րի և խորհր­դան­շան­նե­րի ստեղ­ծու­մը, ար­դի աշ­խար­հի կյան­քի նորմ դար­ձա­ն»: — The very ugly truth about  Michael Ledeen. The «Universal Fascism» Behind the Cheney Cabal. By Jeffrey Steinberg// Executive Intelligence Review. — Volume 32, Number 43, November 4, 2005. — P. 4-5. Տե՛ս նաև  Michael Arthur Ledeen. Universal Fascism. — New York: Howard Fertig, 1972. 1981թ. հուն­վա­րին Ռեյ­գա­նի վար­չա­կազ­մի իշ­խա­նութ­յան գա­լուց հե­տո Լե­դի­նին պետ­քար­տու­ղա­րի հա­տուկ խորհր­դա­կան նշա­նա­կե­ցին: 1982թ. Լե­դի­նին մտցրին Ազ­գա­յին անվ­տան­գութ­յան խոր­հուրդ և պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րա­րութ­յուն` որ­պես խորհր­դա­կան (1982-1986): Նա ա­ռանց­քա­յին դեր խա­ղաց «Ի­րան-կոնտ­րա­ս»-ում. հենց Լե­դի­նը նախ­նա­կան կա­պեր հաս­տա­տեց զեն­քի վա­ճառ­քով զբաղ­վող ի­րան­ցի Մա­նու­չեհր Գոր­բա­նի­ֆա­րի հետ: Վա­շինգ­տո­նի աշ­խա­տա­կազ­մում ծա­ռա­յութ­յա­նը զու­գա­հեռ թույ­լատր­ված ձ­ևով սերտ կա­պեր էր պահ­պա­նում ի­տա­լա­կան ռազ­մա­կան հե­տա­խու­զութ­յան` SISMI-ի և դրա մի­ջո­ցով` Р-2 օթ­յա­կի և իս­րա­յե­լա­կան «Ազ­գա­յին անվ­տան­գութ­յան գոր­ծե­րով հրեա­կան ինս­տի­տու­տի» (JINSA) հետ: 2001թ. դեկ­տեմ­բե­րին նա պաշտ­պա­նութ­յան` քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րով փոխ­նա­խա­րար Դուգ­լաս Ֆեյ­թի (Douglas J. Feith) խորհր­դա­կանն էր, մտե­րիմ է նեո­կոն­նե­րից ա­մե­նաա­նա­խորժ­նե­րի` Փոլ Վուլ­ֆո­վի­ցի, Ռի­չարդ Փեր­լի և այ­լոց հետ:

28 Տե՛ս Неклесса А. И. Управляемый хаос: движение к нестандартной системе мировых отношений // Мировая экономика и международные отношения. — М.: Наука, 2002. — № 9. — С.103-112. 

29 Ման­րա­մասն տե՛ս Chaos, Complexity, and the Military // Paper of National Defense University — National War College. — P. 2-3.

30 Blood borders. How a better Middle East would look. By Ralph Peters// Armed Forces Journal. — Ըստ URL: http://www.armedforcesjournal.com/2006/06/1833899. 

31 Այս գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րում կարևո­րա­գույն դեր է խա­ղա­ցել Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի թա­գա­վո­րութ­յան ծա­ռա­յութ­յու­նը (Al-Istakhbarahal-’Amah կամ СОР), ստեղծ­վել է 1950-ա­կան թթ. երկ­րորդ կե­սին: 1960-ա­կան թթ. կե­սե­րից սկսվում է COP ակ­տիվ փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յու­նը «Իհ­վան ուլ-Մուս­լի­մո­նե-ի հետ, ինչն աս­տի­ճա­նա­բար դառ­նում է աշ­խա­տան­քի գե­րա­կա ուղ­ղութ­յու­նը: 1970-ա­կան թթ. կե­սե­րին COP-ը ամ­րապն­դում է հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յու­նը ԱՄՆ և Ֆրան­սիա­յի հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հետ` մշա­կե­լով իս­լա­մա­կան երկր­նե­րում խորհր­դա­յին ներ­կա­յութ­յու­նը չե­զո­քաց­նող հա­մա­տեղ դոկտ­րին: 1976թ. կազ­մա­վոր­վում է այս­պես կոչ­ված «Safari-club»-ը, որ­տեղ ընդգրկ­վում են Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի, Ե­գիպ­տո­սի և Մա­րո­կո­յի հե­տա­խու­զա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը: «Safari-club»-ի գոր­ծու­նեութ­յունն ուղղ­ված էր իս­լա­մա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ստեղծ­մա­նը կամ դրանց ա­ջակց­մա­նը, ո­րոնք ԽՍՀՄ­-ի հետ կապ­ված շար­ժում­նե­րի կամ ռե­ժիմ­նե­րի այ­լընտ­րանք էին, օ­րի­նակ` Հա­րա­վա­յին Ե­մե­նի իս­լա­մա­կան ընդ­դի­մութ­յա­նը, ան­գո­լա­կան ՈՒ­ՆԻ­ՏԱ-ին, Պա­ղես­տի­նի ա­զա­տագ­րութ­յան կազ­մա­կեր­պութ­յան մի շարք ֆրակ­ցիա­նե­րին, Սի­րիա­յի, Լի­բիա­յի և Ալ­ժի­րի իս­լա­մա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րին: 1978թ. հա­ման­ման հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յուն է հաս­տատ­վում պա­կիս­տան­յան ISI-ի հետ: 1970-1980-ա­կան թթ. սահ­մա­նագ­ծին, ալ-Ֆա­սեյ­լի խորհր­դա­կան, էթ­նիկ ուզ­բեկ Խո­ջա Ջամ­շի­դի մաս­նակ­ցութ­յամբ սաուդ­յան հե­տա­խու­զութ­յունն անց­նում է ան­մի­ջա­կա­նո­րեն ԽՍՀՄ­-ի դեմ ուղղ­ված գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի: «Safari-club»-ի մաս­նակ­ցութ­յամբ ստեղծ­վում է «Մաք­թաբ ալ-Հիդ­մա­թ» կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը, ո­րը Աֆ­ղանս­տա­նի պա­տե­րազ­մի հա­մար կա­մա­վո­րա­կան­նե­րի հա­վա­քագր­ման պա­տաս­խա­նա­տուն էր: Դրա գլխա­վոր հո­վա­նա­վոր­նե­րը դար­ձան Թուր­քի ալ-Ֆեյ­սա­լը և Վիլ­յամ Քեյ­սին, ո­րը 1981թ. հուն­վա­րին ղե­կա­վա­րում էր ԿՀՎ-ն: ԽՍՀՄ ­ներ­քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճակն ա­պա­կա­յու­նաց­նե­լու հա­մար COP-ը և ԿՀՎ-ն ի­րա­կա­նաց­նում էին Պո­վոլ­ժիեի, Մի­ջին Ա­սիա­յի և Կով­կա­սի իս­լա­մա­կան ընդ­հա­տա­կի ա­ջակ­ցութ­յանն ուղղ­ված ծրագ­րեր: 1990-ա­կան թթ. ա­ռա­ջին կե­սին COP-ը ISI-ի հետ հա­վա­սար հան­դես ե­կավ որ­պես «Թա­լի­բա­ն» շարժ­ման նա­խա­ձեռ­նող­նե­րից և նրանց հետ կա­պեր էր պահ­պա­նում (այդ թվում Իս­լա­մա­բա­դում Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի թա­գա­վո­րութ­յան դես­պան Ա­լի Ա­սի­րիի մի­ջո­ցով): COP-ը պա­կաս ակ­տիվ չէր նաև «Իհ­վան ուլ-Մուս­լի­մո­ն»-ի հետ կապ­ված տար­բեր կա­ռույց­նե­րի մի­ջո­ցով և ISI-ի ա­ջակ­ցութ­յամբ Մի­ջին Ա­սիա­յում և ռու­սա­կան Կով­կա­սում, Պո­վոլ­ժիեում աշ­խա­տանք վա­րե­լիս:

32 Ա­ռա­վել հայտ­նի ռազ­մա­կա­յան­նե­րից են «Ալ-Ա­դի­դը» Կա­տա­րում, «Ալ-Ա­միր Սուլ­թա­նը» Նեջ­դեում և Հի­ջա­զում (Սաուդ­յան Ա­րա­բիա), «Ահ­մադ-ալ-Ջա­բի­ր» ռազ­մա­կա­յա­նը և «Ադ-Դահ­վա» և «Ա­րիֆ­ջա­ն» ճամ­բար­նե­րը Քու­վեյ­թում, «Մա­սի­րա­ն» Օ­մա­նում և ու­րիշ­նե­րը նաև Ա­ՄԷ-ում ու Բահ­րեյ­նում:

33 Տե՛ս Игнатенко А. Исламский радикализм как побочный эффект  «холодной войн­ы» // Центральная Азия и Кавказ. — Лулео, 2001. — № 1 (13).

34 Бжезинский Зб. Великая шахматная доска. — М.: Международные отношения, 1999. 

35 Սա զա­նա­զան ար­ձա­գանք­ներ ա­ռա­ջաց­րեց ԱՄՆ-ում: «ԱՄՆ-ը պետք է խստաց­նի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը Սաուդ­յան Ա­րա­բիա­յի հան­դեպ: Վեր­ջին տաս­նամ­յակ­նե­րի ըն­թաց­քում ԱՄՆ քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն այս երկ­րի հան­դեպ չա­փա­զանց թույլ էր և ա­լար­կո­տ»,- հայ­տա­րա­րում էր, օ­րի­նակ, Դե­նիել Փեյփ­սը: — Мы должны уничтожить воинственный ислам, как фашизм и марксизм// Известия. — М., 2003. — 15 мая 2003.

36 История дипломатии. Т. I. — М.: ОГИЗ, 1941. — С. 77.        

37 Бялый Ю. Россия и мир // Завтра. — М., 1996. — № 31 (139), 30 июля.

38 Лурье С. Армянская политическая мифология и ее влияние на формирование внешней политики Армении и Нагорного Карабаха / http://svlourie.narod.ru/armenian-myth/ Ս.­Լու­րիեն ի­րա­վա­ցի է. աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նում ա­ռա­ջին հեր­թին կարևոր են տա­րած­քի կազ­մա­կերպ­ման սկզբունք­նե­րի մա­սին պատ­կե­րա­ցում­նե­րը, ո­րոնք տե­րութ­յուն­ներն օգ­տա­գոր­ծում են ի­րենց դիր­քերն ամ­րապն­դե­լու հա­մար (և ո­րոնք հենց այդ տե­րութ­յուն­նե­րի հա­մար տեխ­նի­կա­կան հարց են հան­դի­սա­նում), կախ­վա­ծութ­յան հնա­րա­վոր ձ­ևե­րը, ժո­ղովր­դի հա­մար սե­փա­կան սուբ­յեկ­տութ­յան պահ­պան­ման հնա­րա­վո­րութ­յու­նը կախ­վա­ծութ­յան այս կամ այն ձ­ևե­րի դեպ­քում: Հայ­կա­կան աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը թե­լադր­ված է կեն­սա­կա­յե­լու խնդրով, այն գոր­ծի­քա­յին է. դրա­նում նվա­զա­գույն է փի­լի­սո­փա­յա­կա­նութ­յու­նը, ա­ռա­վե­լա­գույն են թե­կուզև նվա­զա­գույն հիմ­քե­րը` սե­փա­կան ակ­տիվ քա­ղա­քա­կան պրագ­մա­տիկ գոր­ծո­ղութ­յան հա­մար:

39 Саркисян М. Армения перед лицом современных глобальных проблем. — Ереван: Армянский центр стратегических и национальных исследований, 1996. — С. 34.

40 Պա­տա­հա­կան չէ, որ Քրդստա­նի սահ­մա­նադ­րութ­յան նա­խա­գիծն ար­դեն ստա­ցել է արևմտյան ո­րոշ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի հա­վա­նութ­յու­նը (Society for Threatened People), ո­րոնք այն հա­մա­րում են Մեր­ձա­վոր և Մի­ջին Արևել­քում ազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ու­նի­վեր­սալ մո­դել: — Peyamner News Agency. — Ըստ URL: http://www.peyamner.com/details.aspx?1=4&id=132036

41 Peyamner News Agency. — По URL: http://www.peyamner.com/details.aspx?1=4&id=129089. Գո­յութ­յուն ու­նի նաև Քրդա­կան աշ­խա­տա­վո­րա­կան կու­սակ­ցութ­յու­նը (Partiya Karkerеn Kurdistan, PKK) – ազ­գայ­նա­կան ընդ­հա­տակ­յա շար­ժում, որն ստեղծ­վել է 1973թ. և նա­խա­պես հայտ­նի էր որ­պես Աբ­դու­լահ Օ­ջա­լա­նի կող­մից ստեղծ­ված «Քրդստա­նի հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րե խումբ: Զին­ված բռնութ­յունն ար­դա­րաց­վում է Թուր­քիա­յում քրդե­րի քա­ղա­քա­կան ինք­նա­վա­րութ­յան պայ­քա­րով, ընդ ո­րում, հար­ձա­կում­ներ են ի­րա­կա­նաց­վում նաև քա­ղա­քա­ցիա­կան օբ­յեկտ­նե­րի վրա: РКК ն­պա­տա­կը, ե­թե հա­վա­տա­լու լի­նենք նրա փաս­տաթղ­թե­րին, քրդա­կան ան­կախ պե­տութ­յան կամ Քրդստա­նի դե­մոկ­րա­տա­կան ինք­նա­վա­րութ­յան ստեղ­ծումն է: Կազ­մա­վոր­ման սահ­ման­նե­րի մա­սին հաս­կա­ցութ­յունն ա­նո­րոշ է: Կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը ո­րո­շա­կի ժա­մա­նակ օգտ­վում էր ԽՍՀՄ ­ծա­ծուկ ա­ջակ­ցութ­յու­նից: Ներ­կա­յում РКК-ն և նրա հա­ջորդ­նե­րը, ո­րոնց թվում են ընդ­հա­տակ­յա շար­ժում­նե­րը Թուր­քիա­յում, ԵՄ երկր­նե­րում և ԱՄՆ-ում, մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վուն­քի կող­մից ո­րակ­վում են որ­պես ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ: PKK-ն ­նե­րառ­ված է Foreign Narcotics Kingpin Designation Act-ում` ԱՄՆ-ում թմրան­յու­թե­րի առևտրով զբաղ­վող­նե­րի ցու­ցա­կում:

42 Модест Колеров: России и Армении нужен независимый Курдистан// Информационное агентство Regnum. — Ըստ URL: http://www.regnum.ru/news/1201629.html

43 Տե՛ս նաև Alexander Knyazev. Orta Asya’daki gelişmeler ve kǘresel gǘջlerin tutumu. — Ankara: Tǘrkiye emekli subaylar derneği stratejik araştirmalar merkezi (TESSAM), 2008.

44 Свистунова И.А. О развитии турецко-американских отношений// Институт Ближнего Востока. — Ըստ URL: http://www.iimes.ru/rus/stat/2009/06-07-09b.htm. ՌԴ ­Մաք­սա­յին դաշ­նա­յին ծա­ռա­յութ­յան և պե­տա­կան վի­ճա­կագ­րութ­յան դաշ­նա­յին ծա­ռա­յութ­յան տվյալ­նե­րով` Թուր­քիա­յի ընդ­հա­նուր բա­ժի­նը Ռու­սաս­տա­նի ապ­րան­քաշր­ջա­նա­ռութ­յու­նում 2007թ. կազ­մել է 5,2%: Թուր­քիան 7-րդն­ էր Ռու­սաս­տա­նի առևտրա­յին խո­շոր գոր­ծըն­կեր­նե­րի շար­քում: Միևնույն ժա­մա­նակ, ապ­րան­քաշր­ջա­նա­ռութ­յու­նը Ռու­սաս­տա­նի և Թուր­քիա­յի միջև վեր­ջին 10 տա­րում ա­վե­լա­ցել է 35 ան­գամ` 2008թ. գե­րա­զան­ցե­լով 34 մլրդ ­դո­լա­րը: Այդ թվում Թուր­քիա ռու­սաս­տան­յան բնա­կան գա­զի մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի ծա­վա­լը 2008թ. կազ­մել է 23,8 մլրդ մ3 (2007թ.` 23,5 մլրդ), ո­րից մոտ 10 մլրդ-ն` «Երկ­նա­գույն հոս­ք» գա­զա­տա­րով: 2009թ. սպաս­վել է մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի ա­վե­լա­ցում մինչև 25,5 մլրդ մ3:

45 Քա­ղա­քա­կան բո­լոր գոր­ծըն­թաց­նե­րի հիմ­քում, ո­րոնց ըն­թաց­քում ան­հե­տա­ցել կամ ի հայտ են ե­կել բե­լու­ջա­կան ան­կախ կազ­մա­վո­րում­նե­րը, սու­վե­րեն տա­րածք­նե­րը և այլն, ըն­կած են երևույթ­ներ, ո­րոնք ան­մի­ջա­կա­նո­րեն կապ­ված չեն ցե­ղա­յին կա­ռուց­ված­քի և ներ­ցե­ղա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հետ: Բե­լու­ջա­կան ցե­ղերն այլևս­ էն­դո­գամ միա­վոր­ներ չեն, և ար­յու­նակ­ցա­կան կա­պե­րի փո­խա­րեն ա­ռա­վել հա­ճախ նրանց միա­վո­րում են սո­ցիալ-տնտե­սա­կան և տա­րած­քա­յին կա­պե­րը: Ա­սենք, բե­լու­ջա­կան ցե­ղերն անգ­լիա­ցի­նե­րի, պար­սիկ­նե­րի կամ օ­տա­րա­ցեղ այլ զանգ­ված­նե­րի դեմ պայ­քա­րում հա­ճախ նա­խընտ­րում էին ռազ­մա­կան դա­շինք­ներ կնքել ոչ թե ցե­ղա­կից­նե­րի, այլ այն կազ­մա­վո­րում­նե­րի հետ, ո­րոնց հետ դա­շին­քը տվյալ փու­լում ա­ռա­վել չա­փով էր հա­մա­պա­տաս­խա­նում ի­րենց շա­հե­րին: Բե­լուջ­նե­րի հետ ա­ռա­վել հա­ճախ դա­շին­քի մեջ մտնող էթ­նոս­նե­րից մեկն էլ բրա­գու­ներն են:— ­Տե՛ս Пикулин М.Г. Белуджи. — М.: Наука, 1959. Նույ­նի` Брагуи. — М.: Наука, 1967. Օ­րի­նակ, աֆ­ղանս­տան­ցի բե­լուջ­նե­րը չա­փա­զանց ակ­տիվ մաս­նակ­ցել են Քա­բու­լի կա­ռա­վա­րութ­յան և խորհր­դա­յին զին­վո­րա­կան ներ­կա­յութ­յան դեմ պա­տե­րազ­մում 1980-ա­կան թթ., «Թա­լի­բա­ն» շարժ­մա­նը` միա­վոր­վե­լով փուշ­տու­ննե­րի հետ:

46 Бояджян В. К вопросу о белуджском сепаратизме// Центральная Азия и Кавказ. — Лулео, 1999. — № 6. 

47 Ամ­բող­ջա­կան ան­վա­նու­մը` «Մո­ջա­հեդ­դին-է-Հալք-է-Ի­րա­ն» (Mujahedin-e Khalq Organization, Muslim Iranian Student’s Society), «Հա­նուն Ի­րա­նի ժո­ղովր­դի ար­դար գոր­ծի մար­տիկ­նե­ր»:

48 Ժո­ղովր­դի ջա­տա­գով­ներ, ա­վե­լի ճիշտ` «մար­դիկ, որ ի­րենց զո­հա­բե­րում են հա­նուն ժո­ղովր­դի»:

49 Հե­տա­խու­զութ­յան գլխա­վոր վար­չութ­յու­նը (Դաի­րաթ ալ-մու­հա­բա­րաթ ալ-ամ­մա): Ի­րա­քի հե­տա­խու­զա­կան հան­րութ­յան կազ­մում են նաև Անվ­տան­գութ­յան հա­տուկ ծա­ռա­յութ­յու­նը (Ջի­հազ ալ-ամն ալ-հաս), Ռազ­մա­կան հե­տա­խու­զութ­յան գլխա­վոր վար­չութ­յու­նը (Ալ-իս­թիհ­բա­րաթ ալ-աս­քե­րիա), Անվ­տան­գութ­յան գլխա­վոր վար­չութ­յու­նը (Մու­դի­րիաթ ալ-ամն ալ-ամ­մա), Ռա­դիո- և ռա­դիո­տեխ­նի­կա­կան հե­տա­խու­զութ­յան ծա­ռա­յութ­յու­նը («Պրո­յեկտ ալ-Հա­դի»):

50 Бояджян В. К вопросу о белуджском сепаратизме// Центральная Азия и Кавказ. — Лулео, 1999. — № 6, со ссылкой на «KAR». — Oрган «Федаян-е Халк», весна,1998.

51 Bush administration paralyzed over Iran. By Jim Lobe// Asia Times. — Hon-Kong, 2003. — August, 9.

52 Тер-Оганов Н.К. Запад ужесточает свою позицию в отношении Ирана// Институт Ближнего Востока. — Ըստ URL: http://www.iimes.ru/rus/stat/2008/30-06-08.htm

53 «Մեծ Բե­լուջս­տա­նի» քար­տե­զը հսկա­յա­կան տա­րածք է ընդգր­կում` բա­վա­կան հե­ռու տա­րած­վե­լով բե­լու­ջա­լե­զու շրջան­նե­րից: Նրա արևմտյան սահ­մա­նը հաս­նում է Ի­րա­նի կենտ­րո­նա­կան մաս, արևել­քում ընդ­հան­րա­պես Պա­կիս­տան գո­յութ­յուն չու­նի: Արևել­յան սահ­մա­նը, վեր բարձ­րա­նա­լով, նե­րա­ռում է Աֆ­ղանս­տա­նի հա­րա­վարևմտյան մա­սը և հյու­սի­սում հաս­նում մինչև Թուրք­մենս­տա­նի Մա­ռիյսկ­յան մարզ: Բե­լուջ ազ­գայ­նա­կան­նե­րի ո­րոշ գա­ղա­փա­րա­խոս­ներ ի­րենց սե­մա­կան ծա­գում են վե­րագ­րում և ի­րենց հա­մա­րում են աշ­խար­հի հնա­գույն ժո­ղո­վուրդ­նե­րից մե­կը: 

54 1974թ. ապս­տամ­բութ­յա­նը մաս­նակ­ցել է ա­վե­լի քան 55 հա­զար բե­լուջ, ան­գամ Ի­րա­նի շա­հը` ան­հանգս­տա­ցած բե­լուջ­նե­րի ան­ջա­տո­ղա­կա­նութ­յու­նից, Պա­կիս­տան է ու­ղար­կել մի քա­նի ուղ­ղա­թիռ:— Encyclopaedia Iranica, Baluchistan/History: Modern period. — По URL: http://www.iranica.com/newsite/

55 Այդ­պի­սին է Գվա­դար նա­վա­հան­գիս­տը, ո­րը փաս­տո­րեն փա­կում է Հոր­մու­զի նե­ղու­ցի մուտ­քը: Գվա­դա­րը հան­գույց է հան­դի­սա­նում եր­կու խո­ղո­վա­կա­շա­րե­րի` Ի­րան-Պա­կիս­տան-Հնդկաս­տան և հի­պո­թե­տիկ Տրան­սաֆ­ղա­նա­կան նա­խագ­ծի պա­տե­րազ­մում: ԱՄՆ-ի հա­մար ի­դեա­լա­կան կլի­ներ, որ Գվա­դա­րը վե­րած­վեր նոր Դու­բա­յի, այն դեպ­քում, երբ ՉԺՀ­-ի հա­մար այն կարևոր է որ­պես նա­վա­հան­գիստ, այդ թվում` ռազ­մա­կան նշա­նա­կութ­յան, ին­չի մա­սին պայ­մա­նա­վոր­վա­ծութ­յուն­ներ կան պա­կիս­տան­յան կող­մի հետ: ՉԺՀ-ն պատ­րաստ­վում է օգ­տա­գոր­ծել ՌԾՆ-ն ած­խաջ­րա­ծին­նե­րի մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի անվ­տան­գութ­յունն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: Այդ նույն նպա­տա­կով ՉԺՀ-ն ռազ­մա­ծո­վա­յին կա­յան է կա­ռու­ցում Մյան­մա­յում, ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յուն է ծա­վա­լում Սին­գա­պու­րում և Թաի­լան­դում: ՉԺՀ ­ռազ­մա­կան բա­րե­փո­խում­նե­րում գե­րա­կա է հա­մար­վում ՌԾՆ-ն: 2006թ. ԱՄՆ-ը ու­ժե­ղաց­րեց իր ռազ­մա­կան ներ­կա­յութ­յու­նը Գվի­նեա­կան ծո­ցում` որ­պես կան­խար­գե­լիչ մի­ջոց ՉԺՀ ­նավ­թամ­թեր­քի մա­տա­կա­րար­ման հետ կապ­ված սպաս­վող մրցակ­ցութ­յա­նը: — Chatham House (Ruyal Institute of Intarnational Affairs). — Ըստ URL: www.chathamhouse.org.uk., US National War College.   

56 2006թ. ԲԱԲ-ը Պա­կիս­տա­նի և Մեծ Բրի­տա­նիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յուն­նե­րի կող­մից ա­հա­բեկ­չա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն հայ­տա­րար­վեց (տե՛ս Ben Hayes. Never Mind The Baluch. Red Pepper, June 2007. Transnational Institute (TNI). — Ըստ URL: http://www.tni.org/index.phtml?&lang=en). Դրա ցու­ցա­բե­րած որևէ այլ ակ­տի­վութ­յան մա­սին հայտ­նի չէ, գո­յութ­յուն ու­նի դրան վե­րագր­վող անգ­լիա­լե­զու Ին­տեր­նետ-կայք` Balochwarna (http://www.balochwarna.com/). 2006թ. ապ­րի­լին Պա­կիս­տա­նի հե­ռա­հա­ղոր­դակ­ցութ­յան վար­չութ­յու­նը (Pakistan Telecommunication Authority) ի­րա­կա­նութ­յա­նը չհա­մա­պա­տաս­խա­նող տե­ղե­կատ­վութ­յան տա­րած­ման պատր­վա­կով ար­գե­լա­փա­կեց բե­լու­ջա­կան ազ­գայ­նա­կան չորս ին­տեր­նետ-կայ­քե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը Պա­կիս­տա­նից. www.balochvoice.com, www.baloch2000.org, www.balochfront.com,
www.sanabaloch.com.

57 «Ջուն­դու­լահ­ն» իր գոր­ծու­նեութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է Ի­րա­նի և Պա­կիս­տա­նի սահ­մա­նի եր­կու կող­մում էլ: ԿՀՎ-ն ժխտում է ուղ­ղա­կի կա­պի առ­կա­յութ­յունն այս խմբի հետ, բայց ABC News-ի աղբ­յուր­նե­րը պնդում են, օ­րի­նակ, որ ԱՄՆ հե­տա­խու­զութ­յան սպա­նե­րը հա­ճախ են «Ջուն­դու­լահ­ի» ա­ռաջ­նորդ­նե­րի խորհր­դատ­վութ­յուն անց­կաց­նում:

58 «Ջուն­դու­լահ­ի» գրո­հա­յին­նե­րի գլխա­վոր նպա­տա­կը ի­րան­ցի զին­ծա­ռա­յող­ներն են, ո­րոնց հափշ­տա­կում են դե­պի Ի­րա­նի տա­րածք ոչ խոր­քա­յին ար­շավ­նե­րի ժա­մա­նակ, իսկ հե­տո մա­հա­պատ­ժի են են­թար­կում Պա­կիս­տա­նում: «Ջուն­դու­լահ­ն» ստանձ­նել է 2007թ. փետր­վա­րին Ի­րա­նի Զա­հե­դան քա­ղա­քի (Սիս­տան և Բե­լուջս­տան նա­հան­գի մայ­րա­քա­ղա­քը) մոտ տե­ղի ու­նե­ցած պայթ­յու­նի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը, ո­րի հետևան­քով զոհ­վեց Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան պա­հա­պան­նե­րի կոր­պու­սի առն­վազն 11 զին­ծա­ռա­յող: Ա­հա­բեկ­չա­կան այս գոր­ծո­ղութ­յու­նից հե­տո «Ա­մե­րի­կա­յի ձայ­նը» պարս­կե­րեն լեզ­վով հա­ղոր­դում­նե­րից մե­կում հրա­պա­րա­կեց Աբ­դուլ­մա­լիք Ռի­գիի դի­մու­մը, ո­րին ներ­կա­յաց­րեց որ­պես դի­մադ­րութ­յան ազ­գա­յին շարժ­ման ա­ռաջ­նորդ: Փաս­տը, որ ԱՄՆ կա­ռա­վա­րա­կան ռա­դիո­կա­յա­նը նրան ե­թեր է տրա­մադ­րել, կա­րող է ա­նուղ­ղա­կիո­րեն վկա­յել կազ­մա­կեր­պութ­յան հան­դեպ հա­տուկ վե­րա­բեր­մուն­քի մա­սին:

59 Асатрян Г.С. Этюды по иранской этнологии. — Ереван, 1998. — C. 11-12.

60 Богатуров А.Д. Лидерство и децентрализация в международной системе// Международные процессы. Журнал теории международных отношений и мировой политики. — М., сентябрь-декабрь 2006. — Том 4, №  3 (12).

61 Սո­ցիալ-տնտե­սա­կան ա­ղե­տից և ազ­գա­յին պա­ռակ­տու­մից խու­սա­փե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է լու­ծել ո­ռոգ­ման հար­ցը: Բայց դրա լու­ծու­մը անդր­սահ­մա­նա­յին բնույթ է կրում և կապ­ված է Հնդկաս­տա­նի շա­հե­րի հետ, որ­տեղ նույն­պես բնակ­չութ­յան մեկ շնչին ընկ­նող ո­ռոգ­ման ջրի ցու­ցա­նիշ­նե­րը մոտ են կրի­տի­կա­կա­նին: Վե­ճը ջրի հա­մար բար­դա­նում է Քաշ­միր­յան հիմ­նախնդ­րի առ­կա­յութ­յամբ: — Белокреницкий В.Я. Политическая обстановка в Исламской Республике Пакистан и перспективы правящего режима // Институт религии и политики. — Ըստ URL: http://i-r-p.ru/page/stream-trends/index-3253.html

62 Պա­կիս­տա­նը սկզբում ողջ շրջա­նին տի­րե­լու հա­վակ­նութ­յուն­ներ էր ներ­կա­յաց­նում, ներ­կա­յում փաս­տո­րեն իր կազմ է նե­րա­ռել Քաշ­մի­րի հյու­սի­սարևմտյան մա­սը` 78 932 քառ. կմ ­մա­կե­րե­սով, վար­չա­կան ա­ռու­մով այս­պես կոչ­ված Ա­զադ (ա­զատ) Քաշ­մի­րում: Չի­նա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան տակ է 42 735 քառ. կմ ­տա­րածք: Մնա­ցած մա­սը զբա­ղեց­նում է հնդկա­կան Ջա­մու և Քաշ­միր նա­հան­գը` 100 569 քառ կմ ­տա­րած­քով:

63 Ի դեպ, ՄԱԿ Կա­նո­նադ­րութ­յան ան­գամ խիստ սահ­մա­նա­փակ ա­մե­րիկ­յան մեկ­նա­բա­նութ­յան մեջ ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քը «եր­կա­կի ի­մաստ ու­նի. հար­գանք տա­րած­քա­յին փո­փո­խութ­յուն­նե­րի մա­սին հար­ցի լուծ­մամբ շա­հագր­գիռ ժո­ղովր­դի ցան­կութ­յուն­նե­րի հան­դեպ, և ժո­ղո­վուրդ­նե­րի` կա­ռա­վար­ման այն ձևն ընտ­րե­լու ի­րա­վունք, ո­րի պայ­ման­նե­րում պետք է ապ­րեն նրան­ք»: — Goodrich L. М. and Нambrо Е. Charter of the United Nations. Commentary and Documents, World Peace Foundation. — Boston, 1946. — P. 61-62.

64 Տե՛ս Пономарев Ю.А. История Мусульманской лиги Пакистана. — М.: Наука, 1982. Միաս­նա­կան Պա­կիս­տա­նի կողմ­նա­կից­ներն օգտ­վում էին Մեծ Բրի­տա­նիա­յի ա­ջակ­ցութ­յու­նից, ո­րի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հաս­կա­նում էր, որ ան­կախ Փուշ­տունս­տա­նում անգ­լիա­ցի­նե­րի ազ­դե­ցութ­յու­նը կհասց­վի զրո­յի: — Ганковский Ю.В. Национальный вопрос и национальное движение в Пакистане. — М., 1967. — С. 173. Տե՛ս նաև Khalid Bin Sayed. Pakistan. The formative phase. — Karachi, 1960; Qureshi I. H. The Struggle for Pakistan. — Karachi. — 1960.

65 Акимбеков С. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. — Алма-Ата, 2003. — С. 47-48.

66 Белокреницкий В.Я. Политическая обстановка в Исламской Республике Пакистан и перспективы правящего режима // Институт религии и политики. — Ըստ URL: http://i-r-p.ru/page/stream-trends/index-3253.html

67 Փուշ­տուն էին, օ­րի­նակ, նա­խա­գահ­ներ Մ­.Ա­յուբ-խա­նը և Գուլ­յամ Իս­հակ-խա­նը, փուշ­տուն­նե­րի մեջ քիչ չեն պա­կիս­տան­յան խո­շոր բիզ­նե­սի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը:— ­Տե՛ս Левин С.Ф. Формирование крупной буржуазии Пакистана. — М.: Наука, 1970.

68 Խնդրա­հա­րույց ո­լորտ­նե­րի ցան­կում (որ­տեղ ՉԺՀ և ԱՄՆ դիր­քո­րո­շում­նե­րը կտրուկ տար­բեր­վում են) են ԱՄՆ ՀՀՊ ծ­րագ­րե­րը, թայ­վան­յան հիմ­նախն­դի­րը, կո­րեա­կան հար­ցը, ա­մե­րի­կա-ճա­պո­նա­կան դաշ­նակ­ցա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը, Ի­րա­նի և Ի­րա­քի նկատ­մամբ քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը, ՆԱ­ՏՕ-ի ընդ­լայ­նու­մը դե­պի արևելք, բալ­կան­յան հար­ցը: ՉԺՀ­-ում, օ­րի­նակ, խիստ հա­մոզ­ված են, որ ա­մե­րիկ­յան ՀՀՊ ծ­րա­գիրն ուղղ­ված է ՉԺՀ ­ռազ­մա­վա­րա­կան պո­տեն­ցիա­լի չե­զո­քաց­մա­նը: Ռու­սաս­տա­նի հա­մար դա լուրջ սպառ­նա­լիք չի ներ­կա­յաց­նում, իսկ այս­պես կոչ­ված «վտար­յալ երկր­նե­րը» ռազ­մա­վա­րա­կան հե­ռա­հա­րութ­յան գոր­ծո­ղութ­յամբ հրթի­ռա­կիր­ներ չու­նեն... 2001թ. դեկ­տեմ­բե­րի 11-ին պա­կիս­տան­յան «Frontier Post»-ը տե­ղե­կաց­նում էր, որ ԱՄՆ-ը նա­խա­տե­սում է Աֆ­ղանս­տա­նի հա­րա­վում ՀՀՊ ­տար­րեր կի­րա­ռել չի­նա­կան բա­լիս­տիկ հրթիռ­նե­րը գրա­վե­լու նպա­տա­կով:

69 Report sees China greatly increasing missile force. By Bill Gertz// The Washington Times. — Washington,  2002. — January, 10. 2002թ. հուն­վա­րի 10-ին ՉԺՀ­ ԱԳՆ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սան Յուկ­սին «ան­հիմ­ն» ան­վա­նեց հրա­պա­րակ­ված կան­խա­տե­սու­մը: Ըստ ՉԺՀ­ ԱԳՆ հայ­տա­րա­րութ­յան` Չի­նաս­տա­նը կու­ժե­ղաց­նի իր ազ­գա­յին պաշտ­պա­նութ­յու­նը` «իր կա­րիք­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­ն», և դրա հետ կապ­ված ցան­կա­ցած կան­խա­տե­սում ոչն­չով չհիմ­նա­վոր­ված մտա­հան­գում­ներ կլի­նեն: — Гриняев С. «Сетевая войн­а» по-американски// Независимое военное обозрение. — М., 2002. — 15 февраля. — С. 4.

70 Տե՛ս Князев А.А. Афганский кризис и безопасность Центральной Азии (XIX — начало XXI в.). — Душанбе: Дониш, 2004. — С. 457-462.

71 Ման­րա­մասն տե՛ս Сыроежкин К.Л. Китай: военная безопасность. — Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований, 2008.

72 Chinese Army set for hi-tech revolution. From Oliver August in Beijing and James Pringle in Bangkok// The Times. — London, 2002. — March, 7.

73 Լուն­յա­նում սկսվել է այս­պես կոչ­ված «Արևմտյան գա­զա­յին մի­ջանց­քի» ի­րա­կա­նա­ցու­մը, ո­րի շի­նա­րա­րութ­յան ծրա­գի­րը ՉԺՀ ­կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հա­վա­նութ­յան է ար­ժա­նաց­րել 2000թ.: Երկ­րում մայ­րու­ղա­յին այս ա­մե­նա­խո­շոր գա­զա­տա­րը, ո­րի եր­կա­րութ­յու­նը 4200կմ­ է, Թա­րի­մի խոր­շից, Չի­նաս­տա­նի 8 նա­հանգ­նե­րի մի­ջով, պետք է հաս­նի մինչև Շան­հայ: Արևմտյան տա­րածք­նե­րը (Շենս­յի, Հանս­յու, Ցին­հայ, Հույչ­ժոու, Սի­չո­ւան, Յուն­յան նա­հանգ­նե­րը, Նինս­յա-Հո­ւե­յի, Տի­բե­թի, Հո­ւանս­յի-Չժո­ւա­նի, Ներ­քին Մոն­ղո­լիա­յի, Սինցզ­յան-ույ­ղու­րա­կան ինք­նա­վար շրջան­նե­րը, կենտ­րո­նա­կան են­թա­կա­յութ­յան Չուն­ցին քա­ղա­քը) չա­փա­զանց կարևոր են Չի­նաս­տա­նի տնտե­սութ­յան հա­մար: Այս­տե­ղից են սկսվում այժմ կա­ռուց­վող տրանս­պոր­տա­յին մի­ջանցք­նե­րը և դե­պի Մի­ջին Ա­սիա ձգվող գա­զա­տար­նե­րը: Այս­տեղ են գտնվում Ի­լի և Սև Իր­տիշ գե­տե­րի ջրա­յին ռե­սուրս­նե­րը, ո­րոնք հա­տուկ նշա­նա­կութ­յուն են ստա­նում, ե­թե հաշ­վի առ­նենք այն, որ Չի­նաս­տա­նի կենտ­րո­նա­կան շրջան­ներն ար­դեն այժմ տա­ռա­պում են ջրի սա­կա­վութ­յու­նից: Արևմտյան նա­հանգ­նե­րում են գտնվում 120 տե­սակ օգ­տա­կար հա­նա­ծո­նե­րի հան­քա­վայ­րեր, նավ­թա-գա­զա­բեր հսկա­յա­կան շեր­տեր. միայն ՍՈ­ՒԻՇ-ում նավ­թա­յին ռե­սուրս­նե­րը գնա­հատ­վում են ՉԺՀ­ ընդ­հա­նուր ծա­վա­լի 30, իսկ գա­զի­նը` 34%-ի չա­փով: 

74 Ներ­կա­յում ՉԺՀ ­սահ­ման­նե­րից դուրս ձ­ևա­կա­նո­րեն ի­րա­վա­պաշտ­պան կամ մշա­կու­թա­յին-պատ­մա­կան մի ամ­բողջ շարք ույ­ղու­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ կան: Դրանք են Եվ­րո­պա­յի Արևե­լա­թուր­քես­տան­յան միութ­յու­նը (ETUE) Գեր­մա­նիա­յում, Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի մի­ջազ­գա­յին Թաք­լա­մա­կան­յան ա­սո­ցիա­ցիան (ITHRA), Վա­շինգ­տո­նի Արևե­լա­թու­րքես­տան­յան ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րա­կան կենտ­րո­նը (ETNFC): Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում գոր­ծում են Ա­զա­տութ­յան ույ­ղու­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը, Ույ­ղուր­նե­րի «Իթ­թի­փա­ք» միջ­հան­րա­պե­տա­կան ա­սո­ցիա­ցիան: Ալ­մա Ա­թա­յում 1990-ա­կան թթ. սկզբնե­րին ստեղծ­վել էին Ույ­ղու­րա­կան ա­զա­տագ­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը (ULO) և Արևե­լա­թուր­քես­տան­յան կազ­մա­կեր­պութ­յան միա­վոր­ված ազ­գա­յին հե­ղա­փո­խա­կան ճա­կա­տը (UNRFETO): Գոր­ծում է նաև խիստ ծայ­րա­հե­ղա­կան ույ­ղու­րա­կան ան­ջա­տա­կան մի քա­նի կազ­մա­կեր­պութ­յուն: Դրանց թվում ա­ռա­վել լուրջ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ են Արևե­լա­թուր­քես­տան­յան իս­լա­մա­կան կու­սակ­ցութ­յու­նը (Ա­ԹԻԿ) և «Շար­քը­թուր­քես­տան Ա­զատ­լիկ Թաշ­քի­լա­թի»-ն – Արևել­յան Թուր­քես­տա­նի կազ­մա­կեր­պութ­յուն (ՇԱԹ), ո­րի գրո­հա­յին­նե­րը ա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­ներ էին ի­րա­կա­նաց­նում Չի­նաս­տա­նի տա­րած­քում և մի շարք այլ երկր­նե­րում, մարտն­չում էին աֆ­ղա­նա­կան «Թա­լի­բա­ն» շարժ­ման կող­մից: Ա­ռա­վել ազ­դե­ցիկ ծայ­րա­հե­ղա­կան ույ­ղու­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րից են «Արևել­յան Թուր­քես­տա­նի ա­զա­տագ­րութ­յան ճա­կա­տը» և «Արևել­յան Թուր­քես­տա­նի իս­լա­մա­կան շար­ժու­մը» (Ա­ԹԻՇ): Աֆ­ղանս­տա­նի տա­րած­քում թա­լիբ­նե­րի կա­ռա­վար­ման տա­րի­նե­րին գոր­ծում էր այս­պես կոչ­ված ՙչի­նա­կան գու­մար­տա­կը՚, ո­րի կազ­մում 300 մարդ կար` գե­րա­զան­ցա­պես ույ­ղուր­ներ, ո­րը Ա­ԹԻՇ ա­ռաջ­նորդ­նե­րը հա­մա­րում էին ա­պա­գա ՙԱրևել­յան Թուր­քես­տա­նի ա­զա­տագ­րութ­յան բա­նա­կի՚ նա­խա­տի­պը:

75 Սույն հիմ­նախնդ­րի ա­ռա­վել ամ­բող­ջա­կան և օբ­յեկ­տիվ վեր­լու­ծութ­յու­նը տե՛ս` Сыроежкин К.Л. Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность Центральной Азии. — Алматы: Дайк-Пресс, 2003.

76 Maxwell N.  India’s China Wars. — New York: Doubleday, 1970. — Р. 38.

77 Ման­րա­մասն տե՛ս Кычанов Е. И., Мельниченко Б. Н. История Тибета с древнейших времен до наших дней. – М.: Восточная литература, 2005.

78 Resistance and Reform in Tibet. — New Delhi:  Indiana University Press, 1994. — P. 45.  Տե՛ս նաև Maxwell N. India’s China Wars. — New York: Doubleday, 1970. — Р. 38.

79 Սույն պրոբ­լե­մա­տի­կան, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ար­դիա­կան է և ակ­տի­վո­րեն քննարկ­վում է: Տե՛ս, օ­րի­նակ,  Зотов О.В. «Евразийские Балкан­ы» в геополитике Китая: значение для России // Восток (Oriens). — М., 2001. — № 4. — С. 105-121; Жирнов Д.А. Российско-китайская концепция многополярности: концептуальные основы построения // Россия, Китай и новый миропорядок XXI века: Проблемы и перспективы: Матер. 5 российско-китайской научно-практ. конф./ МГИМО (У) МИД России; Отв. ред. А.Д. Воскресенский. — М.: МГИМО, 2001; Яковлев А.Г. Глобальные факторы «за» и «против» стратегического треугольника // Китай, Россия, страны АТР и перспективы межцивилизационных отношений в XXI веке. В 3 ч.: Тезисы докладов 12 Междунар. науч. конф. «Китай, китайская цивилизация и мир. История, современность, перспективы», Москва, 25-27 сент. 2001 г./ Ин-т Дальнего Востока РАН. — М., 2001; Клименко А.Ф. Глобализация и ее влияние на систему безопасности, военную политику и военную стратегию государств Евразии // Россия и АТР: безопасность, сотрудничество, развитие/ Ин-т Дальнего Востока РАН; Отв. ред. А.В. Болятко. — М., 2003; Воскресенский А.Д., Лузянин С.Г. Китайский и российский факторы в Центральной Азии // Восток (Oriens). — М., 2003. — № 3; և այլք:

80 Զար­գաց­ման դե­մոկ­րա­տա­կան և ավ­տո­րի­տար հե­ռան­կար­նե­րի վե­րա­բեր­յալ տե՛ս`: Азар Гат. Возвращение великих авторитарных держав. Конец конца истории// Россия в глобальной политике. — М., 2007. — № 4, Июль — Август. (Ըստ URL: http://www.globalaffairs.ru/numbers/27/8076.html)

81 Տե՛ս, օ­րի­նակ, Thomas J. Volgy and Alison Bailin. International Politics and State Strength. — Boulder: Lynne Rienner, 2003; Thomas J. Volgy. Politics in the Trenches. Citizens, Politicians, and the Fate of Democracy. — The University of Arizona Press, 2001.

82 Ան­կեղծ ա­սած, ու­ժի ինք­նա­կամ կի­րա­ռու­մը տե­ղի էր ու­նե­ցել դեռ 2001թ. աշ­նա­նը Աֆ­ղանս­տա­նում: Բայց ՙաֆ­ղա­նա­կան դեպ­քը՚ կա­րող էր սեպ­տեմ­բե­րի 11-ի դեպ­քե­րի «շո­կա­յին ռեակ­ցիա» թվալ, յու­րա­տե­սակ բա­ցա­ռութ­յուն: «Աֆ­ղա­նա­կան պա­տե­րազ­մը» «ա­հա­բե­կիչ­նե­րի­ց» (չգի­տես ին­չու հենց աֆ­ղա­նա­կան) վրեժ լու­ծել էր թվում Նյու Յոր­քի և Վա­շինգ­տո­նի վրա հար­ձակ­վե­լու հա­մար: — Богатуров А.Д. Лидерство и децентрализация в международной системе// Международные процессы. Журнал теории международных отношений и мировой политики. — М., сентябрь-декабрь 2006. — Том 4, №  3 (12).

83 S. Brown. The Illusion of Control. Force and Foreign Policy in the 21st Century. — Washington: The Brookings Institution Press, 2003; R. Falk. The Great Terror War. — New York: Olive Branch Press, 2003.

84 Богатуров А.Д. Лидерство и децентрализация в международной системе// Международные процессы. Журнал теории международных отношений и мировой политики. — М., сентябрь-декабрь 2006. — Том 4, №  3 (12).

85 Գո­յութ­յուն ու­նեն, ի­հար­կե, ոչ միան­շա­նակ ի­րա­վի­ճակ­ներ, երբ ա­մե­նա­տար­բեր բնույ­թի ան­հաղ­թա­հա­րե­լի խնդիր­նե­րի պատ­ճա­ռով ազ­գա­յին և/կամ դա­վա­նա­կան փոք­րա­մաս­նութ­յան ա­ռանձ­նա­ցումն ա­վե­լի է հա­մա­պա­տաս­խա­նում կա­յա­ցած ի­րո­ղութ­յուն­նե­րին, քան չճա­նաչ­ված ստա­տուս-քվո­յի պահ­պա­նու­մը: Այս­տեղ գլխա­վոր չա­փա­նիշ պետք է լի­նի մի­ջազ­գա­յին կոն­սեն­սու­սի ձեռք­բե­րու­մը ա­ռանձ­նաց­ման ի­րա­վա­կան ձ­ևա­կերպ­ման մա­սին` բո­լո­րի կող­մից ըն­դուն­ված դե­մոկ­րա­տա­կան և հու­մա­նի­տար չա­փո­րո­շիչ­նե­րին հետևե­լու հի­ման վրա: Ե­թե հե­տա­հա­յաց նա­յե­լու լի­նենք կո­սով­յան դեպ­քին տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան (մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վուն­քի մնա­ցորդ­ներ) և ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քի («բալ­կա­նա­ցու­մ») հա­րա­բե­րակ­ցութ­յան հա­մա­տեքս­տում, հարկ է նշել կո­սով­յան սցե­նա­րի ի­րա­գործ­ման գոր­ծի­քա­յին բնույ­թի մա­սին: Արդ­յուն­քը փաս­տո­րեն ի սկզբա­նե կան­խո­րոշ­ված էր, հաշ­վարկ­ված ներ­քին և ար­տա­քին բնույ­թի գոր­ծոն­նե­րի հա­մադ­րութ­յամբ: — ­Տե՛ս` Аксененок А.Г. Самоопределение: между правом и политикой// Россия в глобальной политике. — М., 2006, сентябрь-октябрь, № 5.

86 ՄԱԿ-ի Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի հանձ­նա­ժո­ղո­վում, Տնտե­սա­կան և սո­ցիա­լա­կան խորհր­դում, Գլխա­վոր վե­հա­ժո­ղո­վում, պայ­մա­նագ­րա­յին փաս­տաթղ­թե­րի պատ­րաստ­ման հետ կապ­ված (Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի հա­մընդ­հա­նուր հռչա­կագ­րի զար­գաց­ման ուղ­ղութ­յամբ), փաս­տաթղ­թեր, ո­րոնք ամ­րապն­դում են այդ ի­րա­վունք­նե­րը (1966թ. Քա­ղա­քա­ցիա­կան և քա­ղա­քա­կան ի­րա­վունք­նե­րի մա­սին Պակ­տը և 1966թ. Տնտե­սա­կան, սո­ցիա­լա­կան և մշա­կու­թա­յին ի­րա­վունք­նե­րի մա­սին պակ­տը): Եվ­րա­միութ­յա­նը կից ներ­կա­յում գոր­ծում է այս­պես կոչ­ված «Եվ­րո­պա­կան ա­զատ դա­շին­քը»` տար­բեր երկր­նե­րի ան­ջա­տա­կան ուղղ­վա­ծութ­յուն ու­նե­ցող կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի միա­վո­րում:

87 1960թ. հայտ­նի հռչա­կագ­րում ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­վուն­քին տրվում էր հա­կա­գա­ղու­թա­յին ուղղ­վա­ծութ­յուն: Հե­տա­գա փաս­տաթղ­թե­րում այս սկզբուն­քը տա­րած­վեց «բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի վրա», այն­տեղ ոչ մի խոսք չկա պե­տութ­յան տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան և այն ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ի­րա­վունք­նե­րի ու շա­հե­րի պաշտ­պա­նութ­յան մա­սին, ո­րոնք չեն մաս­նակ­ցում ինք­նո­րոշ­ման գոր­ծըն­թա­ցին, ին­չը մա­նի­պու­լաց­ման լայն հնա­րա­վո­րութ­յուն էր ստեղ­ծում: — Романов В.А. Принцип самоопределения и территориальная целостность государств// Дипломатический вестник. — М., 2000. — № 9, сентябрь.

88 Տե՛ս Дугин А. Евразийский ответ глобализации. Россия должна сформулировать альтернативный американскому мировой проект// Политический журнал. — 2009. — № 3-4 (192-193), 14 июля.

89 Вартанян А.М. Зачем Ирану нужно членство в ШОС?// Институт Ближнего Востока. — Ըստ URL: http://www.iimes.ru/rus/stat/2007/29-08-07a.htm

90 Малышева Д. Мусульманский компонент мировой политики// Pro et Contra. — М., 2002. — Т. 7, № 4, осень. — С. 109.

91 Հա­յաս­տա­նի հետ Ռու­սաս­տա­նի դաշ­նակ­ցա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի, Ի­րա­նի (ՇՀԿ շր­ջա­նակ­նե­րում կամ ա­վե­լի ա­զատ ձ­ևա­չա­փում) և Թուր­քիա­յի հետ ՌԴ ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի դրա­կան զար­գաց­ման պահ­պան­ման պա­րա­գա­յում Ադր­բե­ջա­նը կհայտն­վի գեր­բարդ ի­րա­վի­ճա­կում: Ի­րա­նի հետ լար­ված (և սկզբուն­քա­յին փո­փո­խութ­յան են­թարկ­վե­լու քիչ հե­ռան­կար­ներ ու­նե­ցող) և Հա­յաս­տա­նի հետ բա­ցա­հայտ թշնա­ման­քի, Վրաս­տա­նում ի­րա­վի­ճա­կի միան­գա­մայն հնա­րա­վոր խո­րաց­ման պայ­ման­նե­րում Ադր­բե­ջա­նը կա­րող է մի­ջազ­գա­յին շու­կա­յի միայն մեկ ելք ու­նե­նալ` ռու­սա­կա­նը: Հա­մե­մա­տութ­յան հա­մար. Թուրք­մենս­տա­նի քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն այս ա­ռու­մով ա­վե­լի ի­րա­տե­սա­կան է, առն­վազն ի հա­շիվ Ի­րա­նի հետ ակ­տիվ հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան:

92 Мельвиль А.Ю. Становление транснациональной политической среды и «волны» демократизации // Современные международные отношений и мировая политика / Отв. ред. А.В. Торкунов. — М., 2004. — С. 121.

93 Саркисян М. Армения перед лицом современных глобальных проблем. — Ереван: Армянский центр стратегических и национальных исследований, 1996. — С. 48. Ընդ ո­րում, Ս.­Լու­րիեն պնդում է, որ հայ­կա­կան դաշ­նակ­ցայ­նութ­յու­նը ոչ թե շա­հե­րի խաղ է, այլ կեն­սա­կերպ, և հա­յերն իբր կա­րող են որ­քան ու­զում ես դա­տո­ղութ­յուն­ներ ա­նել պրագ­մա­տիկ դաշ­նակ­ցայ­նութ­յան մա­սին, բայց գործ­նա­կա­նում Ռու­սաս­տա­նի հան­դեպ այն ա­մե­նից քիչ է պրագ­մա­տիկ, դրա­նում դրվում է մո­տա­վո­րա­պես այն բո­վան­դա­կութ­յու­նը, ո­րը դրվում է «բա­րե­կա­մութ­յու­ն» հաս­կա­ցութ­յան մեջ: — Лурье С. Армянская политическая мифология и ее влияние на формирование внешней политики Армении и Нагорного Карабаха. — Ըստ URL: http://svlourie.narod.ru/armenian-myth/. Այս­տեղ, ի­հար­կե, վի­ճե­լի բան կա: Հաշ­վի առ­նե­լով, որ միայն ռու­սա­կան հո­վա­նա­վո­րութ­յունն է, նե­րառ­յալ ֆի­նան­սա­կան բո­վան­դա­կութ­յու­նը ա­մե­նա­տար­բեր ձ­ևե­րով, որ այդ նույն Հա­յաս­տա­նին թույլ է տա­լիս պար­զա­պես գո­յութ­յուն ու­նե­նալ գոր­ծող սահ­ման­նե­րում, թե­կուզև ձ­ևա­կա­նո­րեն պահ­պա­նե­լով պե­տութ­յան նշան­նե­րը, դժվար է չմտա­ծել խիստ ձ­ևա­վոր­ված պրա­գ­մա­տիզ­մի մա­սին` որ­պես սյու­զե­րե­նի հետ փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յան գլխա­վոր շար­ժա­ռիթ: Պար­զա­պես Հա­յաս­տա­նի ընտ­րութ­յու­նը մեծ չէ. Ռու­սաս­տան կամ Թուր­քիա: Թեև, պատ­մա­կան փոր­ձը ցույց է տա­լիս, որ օպ­տի­մալ տար­բե­րա­կը ռուս-թուր­քա­կան հա­մա­ձայ­նութ­յունն է «հայ­կա­կան հար­ցիե շուրջ: