Հոդվածներ

Դատապարտվածություն առանց փոփոխությունների ապագայի

Եր­կու տա­րի ա­ռաջ նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի արդ­յունք­նե­րի հետ կապ­ված` երկ­րում պայթ­յուն տե­ղի ու­նե­ցավ. քվեար­կութ­յան արդ­յունք­նե­րից դժգոհ ընդ­դի­մութ­յու­նը ծե­ծու­ջարդ կազ­մա­կեր­պեց Երևա­նի կենտ­րո­նում: Եր­կամ­յա վա­ղե­մութ­յան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի հետևանք­ներն ա­ռայ­սօր զգաց­վում են երկ­րի քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նութ­յու­նում, իսկ քա­ղա­քա­կան ղե­կա­վա­րութ­յու­նը իշ­խա­նութ­յան գա­լու պա­հից ի վեր զբաղ­ված է հիմ­նա­կա­նում այդ հետևանք­նե­րի վե­րաց­մամբ:

2003թ. նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը նույն­պես պայթ­յու­նով ա­վարտ­վե­ցին. ընդ­դի­մութ­յու­նը չըն­դու­նեց պաշ­տո­նա­կան արդ­յունք­նե­րը և ժո­ղովր­դին փո­ղոց դուրս բե­րեց: Սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­րա­նի քա­ղա­քա­կա­նաց­ված ո­րո­շումն (նա­խա­գահ Քո­չար­յա­նին վստա­հութ­յան հան­րաք­վեի կա­պակ­ցութ­յամբ) էլ ա­վե­լի շի­կաց­րեց կրքե­րը, և դրա­ման ա­վարտ­վեց 2004թ. ապ­րի­լին` Բաղ­րամ­յան պո­ղո­տա­յում ընդ­դի­մութ­յա­նը ծե­ծի են­թար­կե­լով:

1998թ. Կա­րեն Դե­միրճ­յա­նը վա­խե­ցավ բար­դութ­յուն­նե­րից և «չօ­կու­պաց­րե­ցե հրա­պա­րա­կը, թեև կա­րող էր դա ա­նել` ա­ռանց էա­կան ջան­քե­րի: Նոս­տալ­գիան խորհր­դա­յին ժա­մա­նակ­նե­րի հան­դեպ այն ժա­մա­նակ հա­սել էր գա­գաթ­նա­կե­տին, և Դե­միրճ­յա­նի ան­վան հետ էր հան­րա­յին կար­ծի­քը կա­պում հհշ­-ա­կան ա­մե­նա­թո­ղութ­յու­նից փրկվե­լու բո­լոր հույ­սե­րը: Ընտ­րա­պայ­քարն ընդ­հա­նուր առ­մամբ խա­ղաղ ա­վարտ­վեց, թեև լար­վա­ծութ­յու­նը պահ­պան­վում էր: Իսկ ա­հա 1996թ. ընտ­րութ­յուն­ներն ա­վարտ­վե­ցին ընդ­դի­մութ­յան բռնաճն­շում­նե­րով. Վազ­գեն Մա­նուկ­յա­նի հար­յու­րա­վոր կողմ­նա­կից­ներ են­թարկ­վե­ցին բարբարոսական խոշ­տան­գում­նե­րի և հայտն­վե­ցին բան­տե­րում: Իսկ 1995թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում ա­ռա­ջինն էին, ո­րոն­ցում փոր­ձարկ­վե­ցին ընտ­րա­կեղ­ծիք­ներն ու մշակ­վե­ցին կեղ­ծա­րա­րութ­յան մե­խա­նիզմ­նե­րը: Հաս­կա­նա­լի է` ժո­ղո­վուր­դը դժգո­հութ­յուն հայտ­նեց, սա­կայն բա­նը դրա­նից այն կողմ չան­ցավ:

Ինչ­պես տես­նում ենք, նա­խան­ձե­լի կա­նո­նա­վո­րութ­յամբ Հա­յաս­տա­նը հայտն­վում է ներ­քին խոր ճգնա­ժամ­ե­րի վի­ճա­կում: Ընտ­րութ­յուն­նե­րի արդ­յունք­նե­րից ոչ ոք եր­բեք գոհ չէ, իսկ ճգնա­ժա­մի սրութ­յան աս­տի­ճանն ա­մեն ան­գամ տար­բեր է լի­նում` կախ­ված հեր­թա­կան ընդ­դի­մա­դիր լի­դե­րի խա­րիզ­մից և վճռա­կա­նութ­յու­նից: Այս առն­չութ­յամբ Վազ­գեն Մա­նուկ­յանն ինձ մի ա­ռի­թով ա­սաց. «Ա­մեն 4-5 տա­րին մեկ մենք հայտն­վում ենք գիպ­սի մեջ. ըն­կա... կորց­րի գի­տակ­ցութ­յունս... ուշ­քի ե­կա... գիպ­սե: Այս­պես էլ ապ­րում ենք ա­ռայ­սօր, ա­հա ար­դեն մոտ 15 տա­րի: Իսկ հար­ցը հետևյալն է. որ­քա՞ն կձ­գի պե­տութ­յու­նը գիպ­սի մեջ:

Աս­վա­ծից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ երկ­րի բնակ­չութ­յու­նը դժգոհ է ստեղծ­ված ի­րա­կա­նութ­յու­նից: Կարևոր չէ, որ 1996թ. Տեր-Պետ­րոս­յա­նը փաս­տո­րեն գո­ղա­ցավ հաղ­թա­նա­կը Մա­նուկ­յա­նից և բա­նը հա­սավ քա­ղաք տան­կեր մտցնե­լուն, կարևոր չէ նաև այն, որ 2008թ. Տեր-Պետ­րոս­յա­նը փոր­ձեց գո­ղա­նալ Սարգս­յա­նի հաղ­թա­նա­կը և Հա­յաս­տա­նի հա­մար ան­նա­խա­դեպ երևույթ հրահ­րեց` մա­րոդ­յո­րութ­յունն ու ծե­ծու­ջար­դը: Կարևոր է հաս­կա­նալ, որ ինչ­պես ա­ռա­ջին, այն­պես էլ երկ­րորդ դեպ­քում հու­զում­նե­րի շար­ժիչ ուժ են ծա­ռա­յել եր­կու գոր­ծոն` երկ­րի բնակ­չութ­յան ա­հա­վոր զզվան­քը քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նութ­յու­նից և փո­փո­խութ­յուն­նե­րի տեն­չը: Դժգոհ ընտ­րա­զանգ­վա­ծը միշտ էլ հույ­սը կա­պում է ընդ­դի­մութ­յան ա­ռաջ­նոր­դի հետ (ո­րին, սա­կայն, ին­քը չի ա­ռա­ջադ­րում)` այն­քան էլ ու­շադ­րութ­յուն չդարձ­նե­լով նրա իս­կա­կան էութ­յա­նը, քա­նի որ մար­դիկ իս­կա­պես փո­փո­խութ­յուն­ներ են տեն­չում, իսկ տեն­չը նրանց մղում է ի­ռա­ցիո­նալ քա­ղա­քա­կան եզ­րա­հան­գում­նե­րի և վար­քագ­ծի: Հա­յաս­տա­նի հար­յուր հա­զա­րա­վոր քա­ղա­քա­ցի­նե­րի եր­կու տա­րի ա­ռաջ չգի­տես ին­չու թվաց, թե Տեր-Պետ­րոս­յա­նը` հայ­կա­կան բո­լոր ա­րատ­նե­րի ու պրոբ­լեմ­նե­րի հիմ­նա­դի­րը, կա­րող է փրկութ­յուն դառ­նալ: Հաս­կա­նա­լի է` չի կա­րե­լի մե­ղադ­րել ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հի ողջ է­լեկ­տո­րա­տին. նրանց մեջ, այ­նո­ւ-ա­մե­նայ­նիվ, ազ­նիվ ու պար­կեշտ մար­դիկ կա­յին, ո­րոնց բա­նա­կա­նութ­յու­նը ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես մթագ­նել էր: Եվ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, դա գոր­ծի էութ­յու­նը չի փո­խում:

Ինչ­պես տես­նում ենք, բանն ա­մենևին էլ այս կամ այն ընդ­դի­մա­դիր կամ իշ­խա­նա­կան լի­դե­րը չէ, բա­նը նաև նրանց «ճշմար­տա­ցի» լի­նե­լը կամ չլի­նե­լը չէ: Բանն ըն­դա­մե­նը բնակ­չութ­յան մե­ծա­մաս­նութ­յան հա­մար ա­նըն­դու­նե­լի սո­ցիալ-քա­ղա­քա­կան և տնտե­սա­կան ի­րա­կա­նութ­յունն է, ո­րը 4-5 տա­րին մեկ բնակ­չութ­յա­նը մղում է հա­սու­նա­ցած փո­փո­խութ­յուն­նե­րին հաս­նե­լու ձգտմամբ լի զանգ­վա­ծա­յին հու­զում­նե­րի: Հետևա­բար, մար­դը, ո­րին բա­ժին է հա­սել բարձ­րա­գույն իշ­խա­նութ­յու­նը, պետք է մտա­ծի գլխա­վո­րի մա­սին` ինչ­պե՞ս­ ի­րա­կա­նաց­նել փո­փո­խութ­յուն­նե­րը և շտկել ներ­քին ի­րա­կա­նութ­յու­նը:

Սերժ Սարգս­յա­նին ծանր ժա­ռան­գութ­յուն է բա­ժին ըն­կել: Թերևս, նրա հա­մար, իր նա­խորդ­նե­րի հա­մե­մատ, ա­վե­լի բարդ էր որ­պես պե­տութ­յան գլուխ հաս­տատ­վե­լը: Ա­ռա­ջին ան­գամ Հա­յաս­տա­նում ընտ­րա­կան շրջա­նում մար­դիկ զոհ­վե­ցին: Ա­ռա­ջին ան­գամ էր եր­կի­րը բա­ժան­ված եր­կու ան­հաշտ ճամ­բա­րի: Եվ ա­ռա­ջին ան­գամ դա­ժան ա­տե­լութ­յու­նը դար­ձավ քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցի վճռո­րոշ գոր­ծոն: Այս ա­մե­նի սկզբնա­պատ­ճա­ռը, կրկնում եմ, երկ­րի բնակ­չութ­յան զզվանքն էր ստեղծ­ված ի­րա­կա­նութ­յան հան­դեպ: Նո­րըն­տիր նա­խա­գահ Սարգս­յա­նը, հա­վա­նա­բար, հաս­կա­ցավ, որ այդ­պես շա­րու­նա­կել չի կա­րե­լի և հան­դի­սա­վո­րա­պես փո­փո­խութ­յուն­ներ խոս­տա­ցավ: Մաս­նա­վո­րա­պես, երկ­րի գլխա­վոր հրա­պա­րա­կում, տասն­յակ հա­զա­րա­վոր հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի առջև հայ­տա­րա­րեց, թե այ­սու­հետ Հա­յաս­տա­նում մաու­զե­րիստ­ներ չեն լի­նե­լու, թե ար­մա­տա­խիլ է ա­նե­լու ա­նար­դա­րութ­յու­նը, ո­րը քա­ղա­քա­ցի­նե­րի դժգո­հութ­յան հիմ­նա­կան դրդա­պատ­ճառն էր, թե դի­մե­լու է ար­մա­տա­կան վե­րա­փո­խում­նե­րի, թե... մի խոս­քով` նա ան­կեղծ էր և շատ բան ա­սաց...

Իսկ այ­սօր, եր­կու տա­րի անց, կա­րե­լի է փաս­տել. Սերժ Սարգս­յանն ընտ­րել է ստեղծ­ված ի­րա­կա­նութ­յան կոն­սեր­վաց­ման ռազ­մա­վա­րութ­յու­նը` կար­ծե­լով, թե այն չի կա­րե­լի վե­րա­նա­յել և հարկ էլ չկա, քա­նի որ դա լի է ան­կան­խա­տե­սե­լի հետևանք­նե­րով: Իսկ ինչ վե­րա­բե­րում է հեր­թա­կան «գիպ­սի­ն», որն ակն­կալ­վում է 2012-13թթ. ընտ­րա­պայ­քա­րի շրջա­նում, ա­պա դրա շուրջ, թերևս, չեն խոր­հում: Հա­վա­նա­բար, նա­խա­գա­հա­կան ստրա­տեգ­ներն ա­րագ ա­ռող­ջաց­ման հույս ու­նեն (եվ­րո­պա­կան կա­ռույց­նե­րի նվա­զա­գույն պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րով), բայց չեն ու­զում կամ ի վի­ճա­կի չեն մտա­ծել այն մա­սին, որ ա­մեն ինչ չափ ու­նի. ձեռ­քը կա­րե­լի է կոտ­րել և գիպ­սով փակց­նել եր­կու, ե­րեք, չորս, հինգ ան­գամ, բայց ոչ` ան­վերջ: Նույնն է և պե­տութ­յան պա­րա­գա­յում. կա­րե­լի է դի­մա­նալ եր­կու, ե­րեք, չորս, հինգ պայթ­յու­նի, բայց ոչ 10 կամ 15-ի, քա­նի որ պե­տութ­յու­նը պար­զա­պես կդա­դա­րի գոր­ծա­ռել:              

Հնա­րա­վո­րութ­յուն կա՞ արդ­յոք (հի­պո­թե­տիկ կամ գործ­նա­կան), որ Հա­յաս­տա­նը դուրս գա պար­բե­րա­բար ի հայտ ե­կող մշտնջե­նա­կան ծա­ծուկ ճգնա­ժա­մի վի­ճա­կից: Հնա­րա­վո՞ր­ է արդ­յոք, որ երկ­րում հաս­տատ­վեն քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­մա­ձայ­նութ­յուն և ներ­քին ան­դորր: Փոր­ձենք գտնել այս գլո­բալ հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը և սկսենք Հա­յաս­տա­նում իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր­նե­րի ու հա­սա­րա­կութ­յան և պե­տութ­յան ժո­ղովր­դա­վա­րա­կա­նութ­յան աս­տի­ճա­նի դի­տար­կու­մից:

ԻՇ­ԽԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ ԱՂԲ­ՅՈՒՐ­ՆԵ­ՐԸ

Ինչ­պես հայտ­նի է, ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան գլխա­վոր սկզբուն­քը ժո­ղովր­դի առ­կա­յութ­յունն է` որ­պես իշ­խա­նութ­յան աղբ­յու­րի: Սա է մե­ծա­մաս­նութ­յան իշ­խա­նութ­յան ձ­ևա­վոր­ման (քա­նի որ ժո­ղո­վուր­դը, լի­նե­լով իշ­խա­նութ­յան աղբ­յու­րը, այն ընտ­րում է քվեար­կութ­յամբ, որ­տեղ, բնա­կա­նա­բար, հաղ­թում է միայն մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը) և օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յան ա­պա­հով­ման (քա­նի որ ժո­ղովր­դին` որ­պես միաս­նա­կան օր­գա­նիզ­մի, խորթ է ա­նօ­րի­նութ­յու­նը կամ ինչ-որ մե­կի, ով էլ որ լի­նի, գե­րիշ­խա­նութ­յունն օ­րեն­քի հան­դեպ. ժո­ղո­վուրդն ան­պայ­ման, իր շա­հե­րից ել­նե­լով, կընտ­րի և գոր­ծով կի­րա­կա­նաց­նի օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յու­նը, քա­նի որ նրա հա­մար այդ­պես ա­վե­լի շա­հա­վետ է) ե­րաշ­խի­քը: Ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նը հա­սու է Արևմուտ­քի զար­գա­ցած երկր­նե­րին (մյուս աշ­խար­հա­մա­սե­րում դե­մոկ­րա­տիան հազ­վա­դեպ հյուր է, ինչ­պես Ճա­պո­նիա­յում, Հա­րա­վա­յին Կո­րեա­յում, Իս­րա­յե­լում և այլն): Օ­րի­նակ, արևել­յան հան­րութ­յուն­նե­րի հա­մար «ի­րա­վունք­նե­րի և ա­զա­տութ­յուն­նե­րի հա­վա­սա­րութ­յու­ն՚ հաս­կա­ցութ­յու­նը` դե­մոկ­րա­տիա­յի հիմ­քը, ո­րը պետք է ապ­րիո­րի ըն­դու­նել, բա­վա­կան խորթ է, Արևել­քում մար­դիկ միշտ անհ­րա­ժեշտ են հա­մա­րում ինչ-որ մե­կին հա­տուկ ի­րա­վունք­ներ և ա­զա­տութ­յուն­ներ տա­լը (ի վնաս ի­րենց ի­րա­վունք­նե­րի և ա­զա­տութ­յուն­նե­րի, ին­չը նշա­նա­կում է նրանց գո­յութ­յան թույլտ­վութ­յուն ի­րա­վա­կան դաշ­տից դուրս): Այս­տե­ղից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ արևել­յան հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քը բնույ­թով հիե­րար­խիկ է, քա­նի որ քա­ղա­քա­կան և տնտե­սա­կան ան­հա­վա­սա­րութ­յունն ան­պայ­ման կլա­նա­յին հիե­րար­խիա­ներ է կազ­մա­վո­րում, և այդ­պի­սով ձ­ևա­վոր­վում է բրգաձև հա­սա­րա­կա­կան կա­ռույց:

Այս­պի­սով, ե­թե ըն­դու­նենք, որ ժո­ղո­վուր­դը չէ իշ­խա­նութ­յան աղբ­յու­րը Հա­յաս­տա­նում, ա­պա հարկ է ո­րո­շել, թե ում վրա է դրված այդ ա­ռա­քե­լութ­յու­նը: Ի մո­տո դի­տար­կե­լով հար­ցը` հայտ­նա­բե­րում ենք, որ մեզ մոտ իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր է հան­դի­սա­նում ե­րեք դաս. նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յու­նը (հան­ձինս գի­տակր­թա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի, հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի և ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի, իշ­խա­նա­մետ մաս-մե­դիա­յի, «պա­լա­տա­կա­ն՚ ին­տե­լեկ­տո­ւալ­նե­րի և այ­լոց), օ­լի­գար­խիան (այդ թվում և զին­վո­րա­կան), բյու­րոկ­րա­տիան (նկա­տի են առն­վում պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յան և կա­ռա­վար­ման բո­լոր մար­մին­նե­րը, նե­րառ­յալ պե­տա­կան մե­քե­նան ին­քը և ու­ժա­յին կա­ռույց­նե­րը): Հենց նրա ըն­դեր­քից է ա­ռա­ջադր­վում լի­դե­րը, իսկ հե­տո, ընտ­րա­կան դե­մոկ­րա­տա­կան ըն­թա­ցա­կար­գե­րի մի­ջո­ցով, բյու­րոկ­րա­տիան նրան լե­գի­տի­մութ­յուն է հա­ղոր­դում: Նշենք, որ Հա­յաս­տա­նում եր­բեք հա­ջո­ղութ­յամբ չեն ա­վարտ­վել իշ­խա­նա­փո­խութ­յան փոր­ձե­րը ժո­ղովր­դի մաս­նակ­ցութ­յամբ. ոչ 96-ին, ոչ 2003-ին, ոչ էլ 2008-ին: Հա­յաս­տա­նում 20 տար­վա ըն­թաց­քում ըն­դա­մե­նը մեկ ան­գամ է լի­դե­րի փո­փո­խութ­յան հա­ջող փորձ կա­տար­վել, ո­րը տե­ղի է ու­նե­ցել 1998թ. և ան­ցել է ա­ռանց ժո­ղովր­դի մաս­նակ­ցութ­յան, իսկ իշ­խա­նա­փո­խութ­յունն ի­րա­կա­նաց­րել է է­լի­տան` հան­ձինս իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր­նե­րի` բյու­րոկ­րա­տիա­յի և օ­լի­գար­խիա­յի (նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յան հա­վա­նութ­յամբ):

Դի­տար­կենք իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր­նե­րի էութ­յու­նը:

Նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յուն. սա, թերևս, ա­մե­նաազ­դե­ցիկ դասն է հան­րա­յին կար­ծի­քի ձ­ևա­վոր­ման ա­ռու­մով: Հրա­պա­րա­կա­յին գոր­ծու­նեութ­յամբ զբաղ­ված ռեկ­տոր­ներն ու ա­կա­դե­մի­կոս­նե­րը, մշա­կույ­թի, գի­տութ­յան և ար­վես­տի գոր­ծիչ­նե­րը, վեր­ջա­պես` կա­ռա­վա­րա­մետ ԶԼՄ-­նե­րը ռե­ժի­մի հիմ­նա­կան մու­նե­տիկ­ներն են, նրա քա­ղա­քա­կա­նութ­յան և գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան անց­կաց­նող­նե­րը լայն զանգ­ված­նե­րի շրջա­նում:

Օ­լի­գար­խիա. այս դա­սը, շա­հե­րի ընդ­հան­րութ­յամբ գործ­նա­կա­նում միա­ցած լի­նե­լով պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յան հետ, ա­մե­նա­խո­շոր գոր­ծա­տուն է երկ­րում և, բնա­կա­նա­բար, ա­ռա­վել ազ­դե­ցիկ գոր­ծոն բո­լոր մա­կար­դակ­նե­րի ընտ­րա­պայ­քար­նե­րի շրջա­նում: Գա­գիկ Ծա­ռուկ­յա­նը և Սամ­վել Ա­լեք­սան­յա­նը, Ռու­բեն Հայ­րա­պետ­յա­նը և Հրանտ Վար­դան­յա­նը բո­լորն էլ բրգաձև կա­ռույց­նե­րի ղե­կա­վար­ներ են, և հենց նրանք են ո­րո­շում ստո­րին խա­վե­րի բա­րե­կե­ցութ­յու­նը, ո­րոնք, բնա­կա­նա­բար, ի­րենց պարտքն են հա­մա­րում պար­բե­րա­բար նաև քա­ղա­քա­կան բնույ­թի (այլ բա­նե­րի կող­քին) ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցել ի­րենց հո­վա­նա­վոր­նե­րին ընտ­րար­շավ­նե­րում, քա­նի որ լավ են գի­տակ­ցում. ի­րենց անձ­նա­կան բա­րե­կե­ցութ­յան մա­կար­դակն ու­ղիղ հա­մե­մա­տա­կան է ի­րենց լի­դե­րի քա­ղա­քա­կան նշա­նա­կա­լիութ­յա­նը: Կար­ծում եմ` օ­լի­գար­խիա­յի դե­րը երկ­րի քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցում հայտ­նի է բո­լո­րին, այն­պես որ` չենք խո­րա­նա այս թե­մա­յով և կսահ­մա­նա­փակ­վենք աս­վա­ծով:

Բյու­րոկ­րա­տիա. ա­ռա­վել ազ­դե­ցիկ դասն է վար­չա­կան (և ու­ժա­յին) ռե­սուրս­նե­րի տի­րա­պե­տե­լու տե­սա­կե­տից: Հան­րա­յին կար­ծի­քի վրա բյու­րոկ­րա­տիան, որ­պես կա­նոն, միշտ կոր­ծա­նա­րար ազ­դե­ցութ­յուն է թող­նում, սա­կայն նրա դե­րը ռե­ժի­մի պահ­պան­ման և վե­րար­տադր­ման գոր­ծում դժվար է գե­րագ­նա­հա­տել: Միան­շա­նակ է, որ ա­ռանց բյու­րոկ­րա­տիա­յի ա­ջակ­ցութ­յան ռե­ժի­մը չի դի­մա­նա ան­գամ մեկ ընդ­դի­մա­դիր հան­րա­հա­վաք-եր­թի:       

ԻՇ­ԽԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ ԱՂԲ­ՅՈՒՐ­ՆԵ­ՐԸ` ՈՐ­ՊԵՍ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱՆ

Ի­ՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ ՃԱՐ­ՏԱ­ՐԱ­ՊԵՏ­ՆԵՐ

Հաշ­վի առ­նե­լով այն, որ Հա­յաս­տա­նում ժո­ղո­վուր­դը` որ­պես իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր, նեն­գա­փոխ­վում է վե­րոնշ­յալ դա­սե­րով, դի­տար­կենք այն­տեղ տի­րող և պար­բե­րա­բար ճգնա­ժա­մե­րի հան­գեց­նող քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նութ­յունն ու տրա­մադ­րութ­յուն­նե­րը: Հա­կիրճ անդ­րա­դառ­նանք իշ­խա­նութ­յան ե­րեք աղբ­յուր­նե­րին` քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նութ­յան ձ­ևա­վոր­ման վրա ի­րենց ազ­դե­ցութ­յան տե­սա­կե­տից:

Նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յուն. այս դա­սի լի­դեր­նե­րը, որ հան­րա­յին կար­ծի­քում ի­րեն­ցով փո­խա­րի­նում են ողջ մտա­վո­րա­կա­նութ­յա­նը, գոր­ծող իշ­խա­նութ­յանն այն­քան վնաս են պատ­ճա­ռում, որ­քան չի կա­րող վնա­սել և ոչ մի թշնա­մա­կան հե­տա­խու­զութ­յուն, էլ չենք խո­սում ընդ­դի­մութ­յան մա­սին, թեև օգտ­վում են բո­լոր բա­րիք­նե­րից, նե­րառ­յալ «ար­քա­յա­կան սե­ղան­ի՚ կռճոն­նե­րը, ի­րա­վա­կան ի­մու­նի­տե­տը և այլն: Նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յան գոր­ծու­նեութ­յան գլխա­վոր տե­սակ­ներն են գո­ղութ­յու­նը, կա­շա­ռա­կե­րութ­յու­նը, պրո­տեկ­ցիո­նիս­տա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը ե­րի­տա­սար­դութ­յան կա­րիե­րա­յի ա­ռա­ջըն­թա­ցի հար­ցե­րին, հան­րա­յին կար­ծի­քի ա­պու­շա­ցու­մը: Ոչ մի օգ­տա­կար բա­նով նրանք գործ­նա­կա­նում զբաղ­վել չեն կա­րող: Ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րը և ա­կա­դե­միա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը ԽՍՀՄ­-ից ժա­ռան­գել են բազ­մա­մի­լիո­նա­նոց կա­րո­ղութ­յուն: Հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կար­գա­վի­ճակ ու­նե­նա­լով` դրանք, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ի­րա­կա­նում առևտրա­յին ըն­կե­րութ­յուն­ներ են, հե­ռու գի­տա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ի­րա­կա­նութ­յու­նից, իսկ դրանց պա­տե­րի ներ­սում վար­վող «ստեղ­ծա­գոր­ծա­կա­ն՚ բո­լոր բա­նա­վե­ճե­րը վե­րա­բե­րում են վիթ­խա­րի սե­փա­կա­նութ­յան բա­ժան­մանն ու բաշխ­մա­նը: Փաս­տա­ցի սե­փա­կա­նա­տե­րերն են միութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը (մտե­րիմ­նե­րի սահ­մա­նա­փակ շրջա­նա­կի հետ հա­մա­տեղ): Օ­րի­նակ, Հա­յաս­տա­նի Գրող­նե­րի միութ­յունն ա­մե­նա­հա­րուստ կազ­մա­կեր­պութ­յունն է, ո­րը տնօ­րի­նում է ա­մե­նա­հա­մեստ հաշ­վարկ­նե­րով` տասն­յակ մի­լիոն դո­լար­ներ ար­ժե­ցող ան­շարժ գույ­քի Երևա­նում և երկ­րի լա­վա­գույն ա­ռող­ջա­րան­նե­րում: Ան­շարժ գույ­քը միանձն­յա տնօ­րի­նում է միութ­յան նա­խա­գա­հը (հաս­կա­նա­լի է` ինչ-որ գրոշ­ներ շպրտե­լով մո­տիկ­նե­րին): Օ­րի­նակ, կա­րող է հո­ղա­մաս վա­ճա­ռել մոս­կով­յան օ­լի­գար­խին` է­լի­տար բնա­կե­լի կա­ռու­ցե­լու հա­մար, կա­րող է և 50 տա­րով վար­ձով տալ հանգստ­յան տնե­րից մե­կը, մի խոս­քով` ա­մեն ինչ կա­րող է ա­նել: Ի­րա­վա­կան ի­մու­նի­տետ ու­նի և վստահ է, որ պե­տութ­յու­նը եր­բեք իր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը քրեո­րեն պատ­ժե­լի չի ո­րա­կի, քա­նի որ Հա­յաս­տա­նում վատ ա­վան­դույթ է ձ­ևա­վոր­վել. նե­րել մշա­կույ­թի և գի­տութ­յան իբր «փա­ռա­բան­վա­ծ՚ գոր­ծիչ­նե­րին նրանց մարդ­կա­յին թու­լութ­յուն­նե­րը և զան­ցանք­նե­րը: Օ­րի­նակ, ԽՍՀՄ ­ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստ, ոչ ան­հայտ Հով­հան­նես Չե­քիջ­յա­նը, որ ա­վե­լի հայտ­նի է որ­պես ժու­լիկ և գող, եր­կու տա­րի շա­րու­նակ «քցու­մ՚ էր սե­փա­կան կո­լեկ­տի­վին և մոսկ­վա­ցի ձեռ­նե­րեց Սե­նիկ Գ­ևորգ­յա­նին. նրա­նից կա­պել­լա­յի յու­րա­քանչ­յուր ար­տիս­տի հա­մար $100 էր ստա­նում, իսկ նրանց առ­ձեռն ըն­դա­մե­նը $20 էր տա­լիս` մնա­ցա­ծը գրպա­նե­լով: Երբ սկան­դալ պայ­թեց և գոր­ծե­րը հայտն­վե­ցին դա­տա­խա­զութ­յու­նում, այն­տեղ շփո­թութ­յան մեջ ըն­կան: Իսկ հե­տո ո­րո­շե­ցին քրեա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան չեն­թար­կել տա­րեց մաեստ­րո­յին, քա­նի որ, նախ` նա (էլ ո~նց կ­լի­նի) հայտ­նի դեմք է, այս­պես ա­սած` «ազ­գի պար­ծանք­ը՚, երկ­րորդ` բո­լո­րո­վին վեր­ջերս երկ­րի նա­խա­գա­հը նրան պարգևատ­րել էր հեր­թա­կան շքան­շա­նով, իսկ շքան­շա­նա­կիր­նե­րին նստեց­նելն արևել­յան պե­տութ­յուն­նե­րի ա­վան­դույթ­նե­րում չկա: Հաս­կա­նա­լի է` Չե­քիջ­յա­նի և չե­քիջ­յա­նա­կերպ դեմ­քե­րի հան­դեպ վե­րա­բեր­մուն­քով պե­տութ­յու­նը  հաս­կա­նալ է տա­լիս ողջ նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յա­նը, որ նրանք փաս­տո­րեն կա­րող են գո­յութ­յուն ու­նե­նալ ի­րա­վա­կան դաշ­տից դուրս, իսկ գո­ղութ­յան փաս­տե­րը, ան­կախ չա­փե­րից, այն (պե­տութ­յու­նը) միշտ չտես­նե­լու կտա:

Ան­կա­խութ­յան տա­րի­նե­րին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րի և այ­դօ­րի­նակ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը թա­լա­նել են տասն­յակ մի­լիո­նա­վոր դո­լար­նե­րի գույք, իսկ միութ­յան նա­խա­գա­հի ա­թո­ռը դար­ձել է յու­րա­քանչ­յուր մի­ջակ (բայց ճար­պիկ) գրո­ղի ու նկար­չի, ռե­ժի­սո­րի ու ե­րաժշ­տի բաղ­ձա­լի ե­րա­զան­քը: Ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րի հա­մա­գու­մար­նե­րը Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ­նե­րի ճա­կա­տա­մար­տեր են հի­շեց­նում: Ան­փորձ ա­կա­նա­տե­սը կզար­մա­նա «ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կրքեր­ի՚ շի­կա­ցու­մից, սա­կայն կկորց­նի հե­տաքրք­րութ­յու­նը հայ մշա­կույ­թի և հա­յութ­յան հան­դեպ ընդ­հան­րա­պես, հենց հաս­կա­նա, որ ի­րա­կա­նում պայ­քա­րը մղվում է միութ­յան գույ­քը տնօ­րի­նե­լու, ա­սել է թե` գո­ղա­նա­լու ի­րա­վուն­քի հա­մար:

Պա­կաս չէ (իսկ հան­րա­յին դժգո­հութ­յուն հրահ­րե­լու տե­սա­կե­տից` ա­մե­նա­մեծն է) ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րի և ա­կա­դե­միա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռած վնա­սը երկ­րի գի­տա­կան-մշա­կու­թա­յին ի­րա­կա­նութ­յու­նը սահ­մա­նո­ղի դե­րում: Մի­ջա­կութ­յուն­ներ (հազ­վա­դեպ բա­ցա­ռութ­յուն­նե­րով) լի­նե­լով` այդ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը փաս­տո­րեն տնօ­րի­նում են ա­ճող սերն­դի ճա­կա­տա­գիրն ու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կա­րիե­րան: Ով կդառ­նա գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, ա­կա­դե­մի­կոս, շքան­շա­նա­կիր, ա­մեն տե­սակ մրցա­նակ­նե­րի ու կո­չում­նե­րի դափ­նե­կիր, դրա­մաշ­նորհ ու այլ պարգևներ ստա­ցող` այս բո­լոր հար­ցե­րը լու­ծում են հայ­կա­կան գի­տութ­յան և մշա­կույ­թի ա­ռա­ջին դեմ­քե­րը, հաս­կա­նա­լի է` ել­նե­լով անձ­նա­կան, ինչ­պես ըն­դուն­ված է Արևել­քում, այլ ոչ թե հա­մընդ­հա­նուր շա­հե­րից, ինչ­պես ար­վում է Արևմուտ­քում: Ան­շուշտ, մի­ջա­կութ­յուն­նե­րը մի­ջա­կութ­յուն­նե­րի էլ ընտ­րում են, իսկ հի­րա­վի օժտ­ված մարդ­կանց վերև տա­նող ճա­նա­պար­հը (հազ­վա­դեպ բա­ցա­ռութ­յուն­նե­րով) փակ է: Հաս­կա­նա­լի է` սա դժգո­հութ­յան հուժ­կու ա­լիք է բարձ­րաց­նում մտա­ծող հա­սա­րա­կութ­յան շրջա­նում, իսկ թա­քուն բո­ղոք­ներն ուղղ­վում են պե­տութ­յան ա­ռա­ջին դեմ­քի հաս­ցեին: Տեր-Պետ­րոս­յա­նի է­լեկ­տո­րա­տում եր­կու տա­րի ա­ռաջ տասն­յակ հա­զա­րա­վոր նոր­մալ մար­դիկ կա­յին` մշա­կույ­թի ու գի­տութ­յան գոր­ծիչ­ներ, ո­րոնք ա­ջակ­ցում էին ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հին այն բա­նի հա­մար, որ վեր­ջինս վեր­ջա­պես կար­գու­կա­նոն մտցնի երկ­րի գի­տա­կան-մշա­կու­թա­յին դաշ­տում և ա­զա­տի նրանց ներ­կա է­լի­տա­յի բա­րո­յա­զուրկ ճնշու­մից: Այ­սօր նույն մար­դիկ կգնան ցան­կա­ցած ընդ­դի­մա­դիր լի­դե­րի հետևից, ո­րով­հետև ի վի­ճա­կի չեն հան­դուր­ժել այս ի­րա­կա­նութ­յու­նը, և նրանց կա­րե­լի է հաս­կա­նալ:

Ինչ վե­րա­բե­րում է երկ­րի կրթա­կան հա­մա­կար­գին և ո­լոր­տի ղե­կա­վար­նե­րին, ա­պա, կար­ծում եմ, յու­րա­քանչ­յուր հայ փայ­լուն կեր­պով պատ­կե­րաց­նում է նրանց էութ­յու­նը, այն­պես որ` չման­րա­մաս­նենք: Կո­ռուպ­ցիան, գի­տե­լի­քի և պրո­ֆե­սիո­նա­լիզ­մի պա­հան­ջար­կը մեռց­նե­լը, հա­մա­տա­րած կո­մեր­ցիա­լա­ցու­մը, բա­րո­յազր­կութ­յու­նը, տա­ղան­դա­վոր ան­հատ­նե­րին ճզմե­լը. ա­հա թե ինչ է տի­րում այս ո­լոր­տում: Կա­րո՞ղ­ է արդ­յոք նոր­մալ հա­սա­րա­կութ­յու­նը հան­դուր­ժել նման վի­ճա­կը: Բնա­կա­նա­բար, դա բա­ցառ­վում է:

Ինչ վե­րա­բե­րում է մաս-մե­դիա­յին, ո­րը կոչ­ված է իբր թե պար­զե­րես ա­նե­լու իշ­խա­նութ­յա­նը հան­րա­յին կար­ծի­քի աչ­քում և թույլ չտա­լու, որ այն­տեղ գե­րիշ­խեն ան­հաշտ ար­մա­տա­կան մի­տում­նե­րը, ա­պա պետք է ա­սել, որ իշ­խա­նա­մետ զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րը զբաղ­վում են կա­տա­րե­լա­պես այլ բա­նով, ա­վե­լի ճիշտ` նրանց գոր­ծու­նեութ­յան արդ­յուն­քը ճիշտ հա­կա­ռակն է: Կար­ծում եմ` հա­զիվ թե որևէ մեկն ա­ռար­կի, քա­նի որ սա ան­վի­ճե­լի է: Հա­մե­նայն­դեպս, երկ­րում անհ­նար է գտնել նոր­մալ մար­դու, որն ա­հա­վոր նող­կանք չզգա հայ­րե­նա­կան հե­ռուս­տաա­լիք­նե­րի հան­դեպ, իսկ այս­տե­ղից մինչև իշ­խա­նութ­յու­նը չըն­դու­նե­լը կես քայլ է: Մի խոս­քով` դժվար է գե­րագ­նա­հա­տել հե­ռուս­տաե­թե­րից բնակ­չութ­յան դժգո­հութ­յան դե­րը իշ­խա­նութ­յան հե­ղի­նա­կազրկ­ման գոր­ծում1: Առ­կա բո­լոր հե­ռուս­տաա­լիք­նե­րից, գու­ցե, մե­կը կամ եր­կուսն են, որ զզվանք չեն ա­ռա­ջաց­նում, և սա` այն դեպ­քում, երբ դրան­ցից մե­կը` «Եր­կիր-մե­դիա­ն՚, դժվար թե այս պա­հին իշ­խա­նա­մետ ան­վա­նես:  

Օ­լի­գար­խիա. սկզբնա­վոր­ման պա­հից օ­լի­գար­խիան զբաղ­ված է գոր­ծու­նեութ­յան հետևյալ տե­սակ­նե­րով. գան­ձա­գո­ղութ­յուն (իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի գոր­ծըն­կե­րութ­յամբ), հար­կե­րի չվճա­րում (նույն­պես իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ գոր­ծակ­ցե­լով), հա­տուկ ար­տո­նութ­յուն­նե­րի ձեռք­բե­րում ձեռ­նար­կա­տի­րա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նում, նե­րառ­յալ մո­նո­պոլ ի­րա­վունք­ներ, շա­հա­վետ գոր­ծարք­ներ, մրցույթ­ներ շա­հե­լը և այլն (բնա­կա­նա­բար, այս­տեղ նույն­պես ա­ռանց իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի չի լի­նում): Այս ա­մե­նը, ի­հար­կե, ստա­նում է աշ­խա­տա­տե­ղեր ստեղ­ծե­լու տեսք, անդ­րա­դառ­նում է ՀՆԱ ա­ճի վրա, պա­կաս կարևոր դեր չի խա­ղում սո­ցիա­լա­կան ո­լոր­տում, այ­սինքն` օ­լի­գար­խա­թի գո­յութ­յու­նը չի կա­րե­լի դի­տար­կել միայն բա­ցա­սա­կան ե­րանգ­նե­րով: Իսկ ինք­նու­րույն, ա­ռանց պե­տութ­յան միջ­նոր­դութ­յան, օ­լի­գար­խիան զբաղ­վում է միայն բռնութ­յամբ, խու­լի­գա­նութ­յամբ և կա­մա­յա­կա­նութ­յամբ` Ֆե­լիքս Ձեր­ժինս­կու մշա­կած «գո­ղա­կան օ­րենք­ի՚ ո­գով. ա­միս չկա, որ չլսես հեր­թա­կան խու­լի­գա­նա­կան գոր­ծո­ղութ­յան, կռվի, փոխհ­րաձ­գութ­յան և օ­լի­գար­խա­թի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի մաս­նակ­ցութ­յամբ հա­շիվ­ներ պար­զե­լու մա­սին: Ան­շուշտ, հան­րա­յին կար­ծի­քի հա­մար օ­լի­գար­խա­թը բա­ցա­սա­կան ֆե­նո­մեն է: Այն հա­զիվ է հան­դուր­ժում վեր­ջի­նին, իսկ ընտ­րութ­յուն­նե­րի շրջա­նում բա­ցա­սա­կան վե­րա­բեր­մուն­քը կրքեր է բոր­բո­քում (հիմ­նա­կա­նում ի­ռա­ցիո­նալ)` եր­բեմն զանգ­վա­ծա­յին հու­զում­ներ ա­ռա­ջաց­նե­լով:

Բյու­րոկ­րա­տիա. հա­սա­րա­կութ­յան և հան­րա­յին կար­ծի­քի հա­մար, թերևս, ա­մե­նաա­նըն­դու­նե­լի դասն է: Ե­թե, ա­սենք, օ­լի­գար­խաթն ու նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յունն ի­րա­կան դաշ­նա­կից­ներ ու­նեն հա­սա­րա­կութ­յան ո­րոշ խա­վե­րի մեջ, ա­պա բյու­րոկ­րա­տիան զրկված է բա­ցար­ձա­կա­պես բո­լոր հե­նա­րան­նե­րից, ինքն է իր հե­նա­րա­նը: Ի­հար­կե, Հա­յաս­տա­նը ե­զա­կի չէ այն հար­ցում, որ հա­սա­րա­կութ­յու­նը չի ըն­դու­նում բյու­րոկ­րա­տիան: Հա­վա­նա­բար, դժվար է գտնել մի եր­կիր, որ­տեղ պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յան և կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րը հար­գանք են վա­յե­լում: Սա­կայն Հա­յաս­տա­նում զզվան­քը հա­մա­տա­րած կո­ռում­պաց­ված բյու­րոկ­րա­տիա­յից հաս­նում է ահ­ռե­լի մասշ­տաբ­նե­րի, իսկ մեղ­քը, ո­րը հան­րա­յին կար­ծի­քը վե­րագ­րում է նրան, պե­տութ­յու­նում և հա­սա­րա­կութ­յու­նում տի­րող տո­տալ ա­նար­դա­րութ­յունն է: Ան­շուշտ, սա հան­րա­յին դժգո­հութ­յան լուրջ կա­տա­լի­զա­տոր է, ո­րը սո­վո­րա­բար լու­ծում է ստա­նում ընդ­դի­մութ­յանն (կարևոր չէ` ինչ­պի­սի) ա­ջակ­ցե­լով և, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, քա­ղա­քա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րին (հա­կաիշ­խա­նա­կան) զգա­լի զանգ­ված­նե­րի մաս­նակ­ցութ­յամբ:     

ՈՎ­ՔԵ՞Ր­ ԵՆ ԻՇ­ԽԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ

ԱՂԲ­ՅՈՒՐ­ՆԵ­ՐԸ` ՀԵ­ՆԱ­ՐԱ՞Ն ­ՌԵ­ԺԻ­ՄԻ ՀԱ­ՄԱՐ, ԹԵ՞ ԱՅՆ ԿՈՐ­ԾԱ­ՆՈՂ­ՆԵՐ

Ինչ­պես տես­նում ենք, հան­րա­յին դժգո­հութ­յան գլխա­վոր պատ­ճառ­նե­րը, այս­տե­ղից բխող բո­լոր հետևանք­նե­րով, իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր­ներն են` նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յու­նը, օ­լի­գար­խիան, բյու­րոկ­րա­տիան: Ա­ռա­ջին հա­յաց­քից կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ ե­թե դրանք չլի­նեին, երկ­րում վա­ղուց հաս­տատ­ված կլի­նեին ներ­քին ան­դորրն ու քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­մե­րաշ­խութ­յու­նը: Բայց ո՞վ կ­փո­խա­րի­ներ նրանց որ­պես իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր: Չէ՞ որ իշ­խա­նութ­յունն (ինչ­պես և ու­րիշ շատ բա­ներ) ա­ռանց աղբ­յուր­նե­րի չի լի­նում, իսկ հա­յե­րը` որ­պես ժո­ղո­վուրդ, ի­րենց քա­ղա­քակր­թա­կան զար­գաց­ման տվյալ պա­հին ի վի­ճա­կի չեն ինք­նու­րույն և ա­ռանց միջ­նորդ­նե­րի դառ­նալ իշ­խա­նութ­յան իս­կա­կան աղբ­յուր: Ու­րեմն, ո՞րն­ է ելքն այս կա­խար­դա­կան շրջա­նա­կից: Իս­կա­պես ոչ նոր­մալ ի­րադ­րութ­յուն է ստեղծ­վում. փաս­տո­րեն պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յա­նը կոր­ծա­նում է իր իսկ հե­նա­րա­նը, իսկ այդ հե­նա­րա­նի բաղ­կա­ցու­ցիչ տար­րե­րը կտրում են այն ճյու­ղը, ո­րին նստած են: Վե­րաց­նե­լով օ­լի­գար­խա­թը որ­պես դաս, որ­պես ֆե­նո­մեն` բարձ­րա­գույն իշ­խա­նութ­յու­նը կմնա ա­ռանց իր ա­մե­նաէա­կան հե­նա­րա­նի և կա­րող է պար­զա­պես փլուզ­վել, քա­նի որ ա­զատ շու­կա­յի ներդր­ման, տնտե­սա­կան հա­վա­սա­րութ­յան և քա­ղա­քա­կիրթ շու­կա­յա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հաս­տատ­ման հա­մար Հա­յաս­տա­նի ժո­ղո­վուր­դը բա­ցար­ձա­կա­պես պատ­րաստ և ի վի­ճա­կի չէ: Հետևա­բար, անհ­րա­ժեշտ է պահ­պա­նել օ­լի­գար­խա­թը, մա­նա­վանդ որ անհ­նար է այն վե­րաց­նել սույն պա­հին, ան­գամ բա­վա­կա­նա­չափ քա­ղա­քա­կան կամ­քի առ­կա­յութ­յան պա­րա­գա­յում: Նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յու­նը, լի­նե­լով և­Բ իշ­խա­նութ­յան աղբ­յուր, ևԲ ն­րա հե­նա­րան, նույն­պես անհ­րա­ժեշտ է: Դրա վե­րա­ցու­մը նույն­պես անհ­նար է թվում: Ժա­մա­նա­կին Տեր-Պետ­րոս­յա­նը մտա­ծեց ցրել ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րը և ազ­գայ­նաց­նել նրանց սե­փա­կա­նութ­յու­նը, բայց հե­տա­գա­յում հրա­ժար­վեց. հա­վա­նա­բար, վա­խե­ցավ հրահ­րել մտա­վո­րա­կա­նութ­յան դժգո­հութ­յու­նը, ին­չի հետևանք կա­րող էր լի­նել վեր­ջի­նի` ընդ­դի­մութ­յան կողմն անց­նե­լը:  Նույն մո­տիվ­նե­րով 10 տա­րի շա­րու­նակ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րին կա­թո­գին գուր­գու­րեց և շփաց­րեց նա­խա­գահ Քո­չար­յա­նը, իսկ այ­սօր նրանց հար­կադր­ված հան­դուր­ժում և սնում է Սերժ Սարգս­յա­նը (փաս­տը, որ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան միութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի մեծ մա­սը թշնա­մա­բար է տրա­մադր­ված ռե­ժի­մի հան­դեպ և միշտ ա­ջակ­ցում է ընդ­դի­մութ­յա­նը, երկ­րի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը հա­մա­ռո­րեն չի ցան­կա­նում ըն­դու­նել):

Մի խոս­քով` գործ ու­նենք ինք­նա­տիպ հա­մա­կար­գա­յին ճգնա­ժա­մի հետ: Ճգնա­ճա­մը ի­րա­վի­ճակ է, երբ հրա­ժար­վում են գոր­ծել նախ­կին մե­խա­նիզմ­նե­րը ծե­րաց­ման և նոր մո­դել­նե­րի, նոր կա­ռույց­նե­րի և, ա­մե­նագլ­խա­վո­րը, ի­րա­կա­նութ­յան հան­դեպ նոր վե­րա­բեր­մուն­քի և դրա այլ ի­մաս­տա­վոր­ման օբ­յեկ­տիվ պա­հանջ­մուն­քի հետևան­քով: Հին մե­խա­նիզմ­նե­րը խա­փա­նում­ներ են տա­լիս, ար­գե­լա­կում զար­գա­ցու­մը, լար­վա­ծութ­յուն ծնում: Ճգնա­ժա­մը հաղ­թա­հա­րե­լու միակ մի­ջո­ցը նոր մե­խա­նիզմ­ներ ստեղ­ծելն է և դրանք օբ­յեկ­տիվ ի­րա­կա­նութ­յու­նում գոր­ծա­ռե­լուն հար­մա­րեց­նե­լը, մե­խա­նիզմ­ներ, ո­րոնք կա­պա­հո­վեին և կե­րաշ­խա­վո­րեին իշ­խա­նութ­յան ե­րեք աղբ­յուր­նե­րի գոր­ծու­նեութ­յունն ա­ռանց ի­րենց և իշ­խա­նութ­յա­նը վնա­սե­լու: Արդ­յո՞ք ­դա հնա­րա­վոր է:

ԸՆ­ԹԱ­ՑԻԿ ՃԳՆԱ­ԺԱ­ՄԻ ԷՈՒԹ­ՅՈՒ­ՆԸ

Կար­ծում եմ` ներ­կա ճգնա­ժամն ա­ռաջ է ե­կել նոր դա­րաշր­ջա­նի անհ­րա­ժեշ­տութ­յամբ և հայ­կա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ու հա­սա­րա­կութ­յան` դրա գա­լուստն ա­պա­հո­վե­լու ա­նըն­դու­նա­կութ­յամբ: Տե­սա­կետ կա, թե նա­խա­գահ Քո­չար­յա­նի հե­ռա­նա­լով Հա­յաս­տա­նում նոր ժա­մա­նակ­ներ ե­կան, նոր դա­րաշր­ջան սկսվեց: Կար­ծում եմ` սա հե­ռու է ճշմար­տութ­յու­նից, ա­վե­լին` դա­րաշր­ջա­նը Հա­յաս­տա­նում չի փոխ­վել ան­գամ Տեր-Պետ­րոս­յա­նի հե­ռա­նա­լով, իսկ ի­րա­կա­նում 90-ա­կան­նե­րից մենք ապ­րում ենք միևնույն դա­րաշր­ջա­նում: Այդ տա­րի­նե­րին երկ­րում քիչ բան է փոխ­վել, բո­լոր փո­փո­խութ­յուն­նե­րը կրել են քա­նա­կա­կան, այլ ոչ թե ո­րա­կա­կան բնույթ: Օ­րի­նակ, երկ­րում պա­կա­սել են բռնութ­յունն ու կա­մա­յա­կա­նութ­յու­նը. այ­սօր ա­վե­լի քիչ են ծե­ծում մարդ­կանց ու ա­վե­լի քիչ են բռնա­րարք­ներն ու մարդ­կանց ա­նար­գե­լու դեպ­քե­րը, քան Տեր-Պետ­րոս­յա­նի ժա­մա­նակ էր, բայց դա ոչ թե հան­րա­յին բա­րո­յա­կա­նութ­յան ար­մա­տա­կան ա­պա­քին­ման, այլ, ա­վե­լի շուտ, կրքե­րի բնա­կան հան­դարտ­ման և պար­կեշ­տութ­յան ո­րոշ նոր­մե­րի ձ­ևա­կան պահ­պան­ման արդ­յունք է, քա­նի որ կյան­քում կա­րե­լի է հոգ­նել ա­մեն ին­չից, և ա­մե­նա­թո­ղութ­յու­նը բա­ցա­ռութ­յուն չէ:

Ինչ վե­րա­բե­րում է այն պնդմա­նը, թե ան­կա­խութ­յան պա­հից ա­ռայ­սօր Հա­յաս­տանն ապ­րում է միևնույն դա­րաշր­ջա­նում, այն դեպ­քում, երբ Վրաս­տա­նում ե­րեք դա­րաշր­ջան է փոխ­վել, Ռու­սաս­տա­նում` եր­կու, Ուկ­րաի­նա­յում` ե­րեք, ա­պա որ­պես աս­վա­ծի հա­վաս­տիա­ցում ան­վի­ճե­լի փաս­տարկ բե­րեմ. նոր դա­րաշր­ջա­նի սկսվե­լը կա­րե­լի է փաս­տել միայն այն դեպ­քում, երբ հին ար­ժեք­նե­րը մեռ­նում են և դրանց փո­խա­րի­նե­լու են գա­լիս նո­րե­րը, ինչ­պես նաև տե­ղի է ու­նե­նում անց­յա­լի ա­նար­դա­րութ­յան հետևանք­նե­րի վե­րա­ցում: Օ­րի­նակ, Նի­կի­տա Խրուշ­չո­վը նոր դա­րաշր­ջան բա­ցեց ԽՍՀՄ ­ժո­ղո­վուրդ­նե­րի պատ­մութ­յան մեջ, քա­նի որ կա­տա­րեց եր­կու պայ­մանն էլ. փո­խեց ար­ժեք­նե­րը (վե­րաց­րեց Ստա­լի­նի պաշ­տա­մուն­քը և կո­մու­նիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յա­նը պրագ­մա­տիկ ե­րանգ­ներ հա­ղոր­դեց` այն ա­զա­տե­լով սրբա­զա­նութ­յան տար­րե­րից) և վերջ տվեց անց­յալ դա­րաշր­ջա­նի ա­նար­դա­րութ­յա­նը (ԳՈՒ­ԼԱԳ-ից տուն վե­րա­դարձ­րեց հար­յուր հա­զա­րա­վոր մարդ­կանց ու վերջ դրեց զանգ­վա­ծա­յին բռնաճն­շում­նե­րին` որ­պես ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ի­րա­կա­նաց­ման մե­թո­դի): Վլա­դի­միր Պու­տի­նը չընդ­դի­մա­ցավ նոր դա­րաշր­ջա­նի մուտ­քին, թեև գտնվում էր հուժ­կու ստե­րեո­տի­պե­րի և երկ­րի ու ար­տա­սահ­ման­յան ազ­դե­ցիկ ու­ժե­րի ճնշման ներ­քո. ե­թե Բո­րիս Ել­ցի­նի ժա­մա­նակ­նե­րում Ռու­սաս­տա­նում գե­րիշ­խում էին արևմտա­մետ լի­բե­րալ գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յունն ու հա­կա­կայս­րա­կա­նին մոտ հզոր հա­կա­կո­մու­նիս­տա­կան տրա­մադ­րութ­յուն­նե­րը, ո­րոնց պայ­ման­նե­րում վատ վար­քի նշան էր հա­մար­վում գո­նե փոքր-ինչ քննա­դա­տա­բար ար­տա­հայտ­վե­լը Արևմուտ­քի և նրա ար­ժեք­նե­րի մա­սին, ա­պա այ­սօր ի­րա­վի­ճա­կը շրջվել է 180%-ով. ռու­սա­կան հան­րա­յին գի­տակ­ցութ­յան հա­մար արևմտյան լի­բե­րա­լիզմն այ­սօր, մեղմ ա­սած, զզվե­լի է, և Ռու­սաս­տա­նում սլա­վո­նա­ֆի­լութ­յան և ուղ­ղա­փա­ռութ­յան ի­դեալ­նե­րի վրա հեն­ված ռու­սա­կան կոն­սեր­վա­տիզ­մը իշ­խող կու­սակ­ցութ­յան, այ­սինքն` պե­տութ­յան պաշ­տո­նա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յուն է հռչակ­ված:

Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յունն ապ­րում է հին և փո­փո­խութ­յուն­նե­րի չեն­թարկ­վող ար­ժեք­նե­րով, իսկ դրանք վե­րա­նա­յե­լու քա­ղա­քա­կան ու քա­ղա­քա­ցիա­կան կամ­քը, փաս­տո­րեն, բա­ցա­կա­յում է: Պե­տութ­յան «պաշ­տո­նա­կան կուռ­քեր­ի՚ դի­տար­կու­մը զար­մաց­նում է «պեր­սո­նաժ­նե­րի՚ բազ­մա­զա­նութ­յամբ և քա­ղա­քա­կան-գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան ան­հա­մա­տե­ղե­լիութ­յամբ. այն­տեղ կա­րե­լի է հայտ­նա­բե­րել ևԲ ­կո­մու­նիս­տա­կան դա­րաշր­ջա­նի կու­սակ­ցա­կան ֆունկ­ցիո­նե­րի, ևԲ ­տի­պիկ խմբա­պե­տի, ո­րին հար­գում են ա­սես ար­դի հայ­կա­կան բա­նա­կի «հո­ր՚, ևԲ ­նա­ցիս­տա­կան լե­գեո­նե­րի, ևԲ ­նա­ցիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան հայ­կա­կան տա­րա­տե­սա­կի հիմ­նա­դիր իս­կա­կան նա­ցիս­տի: Նման բան աշ­խար­հում ու­րիշ որևէ տեղ չկա և լի­նել չի կա­րող: Իսկ թե ինչ­պես կա­րող է նույն ժո­ղո­վուր­դը դա­վա­նել փոխ­բա­ցա­ռող ար­ժեք­ներ` հայտ­նի չէ2: Ա­վե­լի ճիշտ` դա սկզբուն­քո­րեն անհ­նար է, դրա հա­մար էլ մեր ար­ժեք­նե­րը կեղծ են ու մե­ռած և ընդ­հա­նուր ո­չինչ չու­նեն օբ­յեկ­տիվ ի­րա­կա­նութ­յան հետ, իսկ դրանց պահ­պա­նու­մը խո­չըն­դո­տում է ա­պա­գա­յին միտ­ված նոր, կեն­սու­նակ ու ի­րա­կան ար­ժեք­նե­րի ծնուն­դին: Իսկ դրանց վե­րաց­ման հա­մար, ին­չը միայն ան­կեղծ և ճշմար­տա­ցի վե­րա­բեր­մունք է պա­հան­ջում հա­սա­րա­կութ­յան հան­դեպ, ինչ­պես տես­նում ենք, չի բա­վա­կա­նաց­նում տար­րա­կան քա­ղա­քա­կան կամ­քը:

Սա­կայն բանն ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի վատ է հին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի ա­նար­դա­րութ­յան հետևանք­նե­րի վե­րաց­ման գոր­ծում: Հայ­կա­կան հա­սա­րա­կութ­յունն այ­սօր շնչա­հեղձ է լի­նում անց­յա­լի ող­բեր­գութ­յուն­նե­րից: 1990-ից երկ­րում ա­մեն տա­րի ան­թիվ ա­նար­դա­րութ­յուն­ներ են կա­տար­վել, և մինչ օրս ոչ մի գործ չի վե­րա­նայ­վել: Հատ­կա­պես խայ­տա­ռակ են մե­խա­նիզմ­նե­րը, ո­րոնք ա­պա­հո­վում են մուտք դե­պի է­լի­տա­ներ, որ­տեղ մի­ջակ, անսկզ­բուն­քա­յին և ան­բա­րո կոն­ֆոր­միստ­նե­րից զատ ոչ ոք տեղ չու­նի (հազ­վա­դեպ բա­ցա­ռութ­յուն­նե­րից բա­ցի): Սա­կայն ա­մե­նաող­բա­լին ար­դա­րա­դա­տութ­յան ո­լորտն է: Բա­վա­կան է ա­սել, որ 92 ցմահ ա­զա­տազրկ­ված­նե­րի մեկ եր­րոր­դը պա­տի­ժը կրում է ու­րիշ­նե­րի փո­խա­րեն, երկ­ու եր­րոր­դը նստած է չա­փա­զանց դա­ժան և ա­նար­դար դա­տավ­ճիռ­նե­րով: Իսկ պատ­ժի ա­ռա­վե­լա­գույն չա­փի դա-­տա­պարտ­ված 92-ից 14-ը զին­ծա­ռա­յող­ներ են (ո­րոն­ցից առն­վազն 10-ը պա­տիժ են կրում ու­րիշ­նե­րի փո­խա­րեն), իսկ դա սար­սա­փե­լի թիվ է3…

Ան­շուշտ, երկ­րի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը չի կա­րող չի­մա­նալ այս և ա­ղա­ղա­կող բազ­մա­թիվ այլ դեպ­քե­րի մա­սին: Սա­կայն ո­չինչ չի ձեռ­նար­կում և չի պատ­րաստ­վում վե­րա­կանգ­նել ար­դա­րութ­յու­նը: Ին­չո՞ւ: Ո­րով­հետև ար­դա­րութ­յան վե­րա­կանգ­նու­մը Հա­յաս­տա­նում լի է ծան­րա­գույն հետևանք­նե­րով (իշ­խա­նութ­յան հա­մար), և սա, ըստ էութ­յան, ի­րա­կան ազ­գա­յին ող­բեր­գութ­յուն է: Քա­նի որ, ե­թե գո­նե մի գործ վե­րա­նայ­վի, ա­պա ստիպ­ված կլի­նեն բանտ ու­ղար­կել նրանց, ում ա­զատ­ման հա­մար երկ­րի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը Եվրո­պա­յի ճնշմամբ վե­րա­նա­յել է ևԲ ­ներ­քին օ­րենսդ­րութ­յու­նը, ևԲ ­հա­մա­նե­րում է հայ­տա­րա­րել, որ­պես­զի նախ­կին զին­դա­տա­խա­զը «հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան պայ­քար­ի՚ գոր­ծըն­կեր­նե­րի հետ եր­կար չնստի:

Հաս­կա­նա­լի է` վեր­ջին 20 տա­րի­նե­րի ա­նար­դա­րութ­յուն­նե­րի հետևանք­նե­րը թու­նա­վո­րում են հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի բո­լոր ո­լորտ­նե­րը, սա­կայն ար­դա­րա­դա­տու-թ­յան հա­մա­կարգն ա­մե­նազ­գա­յունն է, և այս ո­լոր­տում ի­րե­րի ներ­կա­յիս դրութ­յան պահ­պա­նումն ա­մե­նից շատ է խարխ­լում գոր­ծող իշ­խա­նութ­յան հան­դեպ վստա­հութ­յու­նը և ա­վե­լի շատ ա­տե­լութ­յուն է ծնում նրա հան­դեպ, քան որևէ այլ բան:                

ՃԳՆԱ­ԺԱ­ՄԻ ՏՐԱ­ՄԱ­ԲԱ­ՆԱ­ԿԱՆ

Ա­ՎԱՐ­ՏԸ ԵՎ ՄՈՏ Ա­ՊԱ­ԳԱ­ՅԻ

ՈՒՐ­ՎԱԳ­ԾԵ­ՐԸ

Եվ այս­պես, նա­խա­գահ Սարգս­յա­նը ժա­ռան­գել է ա­նա­ռողջ, խնդրա­հա­րույց, հա­մա­կար­գա­յին ճգնա­ժա­մով ախ­տա­հար­ված ի­րա­կա­նութ­յուն: Նրա կա­ռա­վար­ման եր­կու տա­րում ճգնա­ժա­մը խո­րա­ցել է: Ա­վե­լին, նա­խա­գա­հի կողմ­նա­կից­նե­րի (կոա­լի­ցիոն գոր­ծըն­կեր­նե­րի, օ­լի­գար­խիա­յի) շար­քե­րում այ­սօր շա­տե­րը տա­տան­վում են: Ներ­կա ի­րա­կա­նութ­յան կոն­սեր­վաց­ման Սարգս­յա­նի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը ձեռն­տու չէ ան­գամ նրանց, քա­նի որ, քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցի գոր­ծոն­ներ լի­նե­լով, չեն կա­րող գո­հա­նալ ի­րե­րի առ­կա դրութ­յամբ, նրանք ի­րենց ակն­կա­լիք­ներն ու այլ հա­վակ­նութ­յուն­ներն ու­նեն Սարգս­յա­նի նա­խա­գա­հութ­յու­նից, ո­րոնք հա­զիվ թե ար­դա­րա­նան: Հիաս­թափ­ված է նաև ա­ռողջ հա­սա­րա­կայ­նութ­յան այն հատ­վա­ծը, ո­րի շնոր­հիվ Սարգս­յա­նը հաղ­թեց Տեր-Պետ­րոս­յա­նի ա­ղան­դին: Իսկ ընդ­դի­մութ­յու­նը զբաղ­ված է ա­մե­նօր­յա գոր­ծով. իշ­խա­նութ­յան դեմ պայ­քա­րով, ո­րում թու­լա­նում են կաԲմ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը հօ­գուտ Տեր-Պետ­րոս­յա­նի և «Ժա­ռան­գութ­յու­ն՚ կու­սակ­ցութ­յան, կաԲմ հա­կա­ռա­կը:

Քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցի վեր­լու­ծութ­յու­նը ցույց է տա­լիս, որ բազ­մա­դեմ ընդ­դի­մութ­յու­նը սպառ­նա­լիք չի ներ­կա­յաց­նում նա­խա­գահ Սարգս­յա­նի հա­մար, ան­գամ ե­թե փո­ղոց դուրս բե­րի մի մի­լիոն մար­դու, քան­զի ան­վի­ճե­լի է, որ Հա­յաս­տա­նում իշ­խա­նութ­յան հար­ցե­րը լուծ­վում են է­լի­տա­յի մա­կար­դա­կով: Հետևա­բար, նա­խա­գահ Սարգս­յա­նը պետք է զգու­շա­նա եր­կու բա­նից. սե­փա­կան շրջա­պա­տից և ճգնա­ժա­մի կրի­տի­կա­կան շե­մից, ո­րից ան­դին ան­դունդն է:

Իսկ այ­սօր­վա դրութ­յամբ ար­դեն ակն­հայտ է. 2013թ. ար­դեն երկ­րի նա­խա­գահ կլի­նի ոչ Սերժ Սարգս­յա­նը: Եվ ե­թե ընդ­դի­մա­դիր լի­դերն այդ պաշ­տո­նում ակ­ներևա­բար անհ­նար է, հետևա­բար, Սարգս­յա­նին կփո­խա­րի­նի որևէ մե­կը գոր­ծող է­լի­տա­յից:     

Այդ դեմ­քը կա­րող է լի­նել երկ­րորդ նա­խա­գահ Ռո­բերտ Քո­չար­յա­նը (ե­թե մինչև 2013թ. է­լի­տա­յի շար­քե­րում էա­կան ոչ մի փո­փո­խութ­յուն տե­ղի չու­նե­նա)4:

Ի՞նչ ս­պա­սել Սարգս­յա­նի հա­ջոր­դից, ան­կախ այն բա­նից, թե ինչ­պես (և երբ) կգա իշ­խա­նութ­յան: Կար­ծում եմ` բո­լո­րո­վին ո­չինչ. հաս­տատ քա­ղա­քա­ցիա­կան և քա­ղա­քա­կան ա­րիութ­յուն չի ու­նե­նա նոր դա­րաշր­ջա­նի սկզբնա­վո­րում նա­խա­ձեռ­նե­լու հա­մար, այն­պես որ` հա­մա­կար­գա­յին ճգնա­ժա­մը, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, կհաս­նի իր բնա­կան լուծ­մա­նը, ա­սել է թե` կրա­խի, ո­րը կան­խա­տե­սելն այս պա­հին լուրջ չի լի­նի: Այլ բան է վեր­լու­ծելն ու խորհր­դա­ծե­լը: Բայց մինչ այդ հարկ է անդ­րա­դառ­նալ տե­սա­նե­լի ա­պա­գա­յում, մինչև X ժա­մի գա­լը, իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հե­տա­գա քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը:  

ԻՇ­ԽԱ­ՆՈՒԹ­ՅՈՒՆ­ՆԵ­ՐԻ

ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹ­ՅՈՒ­ՆԸ

ՄԻՆ­ՉԵՎ X ԺԱ­ՄԸ

(ԱՆՑ­ՅԱ­ԼԻ ԿՐԿՆՈՒԹ­ՅՈ՞ՒՆ)

Սկզբուն­քո­րեն, իշ­խա­նութ­յու­նը ոչ մի նոր բան հո­րի­նել չի կա­րող (և չի էլ ցան­կա­նա): Ա­վե­լի շուտ` կգո­հա­նա 2008թ. գար­նա­նից «հա­ջո­ղութ­յամ­բ՚ կի­րա­ռա­ծը շա­րու­նա­կե­լով: Իսկ ին­չո՞վ­ է զբաղ­վում ա­հա ար­դեն եր­կու տա­րի: Ի վի­ճա­կի չլի­նե­լով բե­կել ի­րա­վի­ճա­կը` իշ­խա­նութ­յու­նը ըն­թա­ցիկ աշ­խա­տան­քից բա­ցի, զբաղ­վում էր, մեղմ ա­սած, բա­ցա­հայտ (և բա­վա­կան վտան­գա­վոր) ամ­բո­խա­հա­ճութ­յամբ: Օ­րի­նակ, վերց­նենք, ե­թե չեմ սխալ­վում, վար­չա­պե­տի կող­մից նետ­ված և «հայ­րե­նա­սե­ր՚ ընդ­դի­մութ­յան կող­մից ու­րա­խութ­յամբ հափշ­տակ­ված միաց­յալ և ան­բա­ժան «հայ­կա­կան աշ­խարհ­ի՚ գա­ղա­փա­րը: Ի­րա­կա­նում նոր­մալ մար­դու հա­մար պարզ է, որ խոսք ան­գամ լի­նել չի կա­րող միաց­յալ հայ­կա­կան աշ­խար­հի և միաց­յալ շա­հե­րի մա­սին, քա­նի որ հա­յե­րը քա­ղա­քա­ցի­ներ են ԱՄՆ-ի և Ի­րա­նի, Հնդկաս­տա­նի և Լի­բա­նա­նի, Իս­րա­յե­լի և Ար­գեն­տի­նա­յի, Մեծ Բրի­տա­նիա­յի և Թուր­քիա­յի, Ֆրան­սիա­յի և Գեր­մա­նիա­յի, Ռու­սաս­տա­նի և Վրաս­տա­նի: Քա­ղա­քա­կան շա­հե­րի ի՞նչ­ ընդ­հան­րութ­յան մա­սին կա­րող է խոսք լի­նել: Ի­հար­կե, ոչ մի: Բայց որ­քան գե­ղե­ցիկ է հնչում այդ ա­մե­նը ամ­բո­խա­հա­ճի շուր­թե­րին, որն ան­զոր է ի­րա­կա­նութ­յան դեմ, ո­րից ջա­նում է փախ­չել: Եվ սրտի ի~նչ թր­թի­ռով է լսում ողջ այս զա­ռան­ցան­քը ամ­բո­խը:

Բնա­կա­նա­բար, միաց­յալ «հայ­կա­կան աշ­խարհ­ի՚ ոչ երկ­րա­յին գա­ղա­փա­րը չէր կա­րող շա­րու­նա­կութ­յուն չու­նե­նալ, և այն եր­կար սպա­սել չտվեց. ի հայտ ե­կավ այլ, ա­վե­լի հի­մար գա­ղա­փար, ո­րը ո­րոշ ժա­մա­նակ նույ­նիսկ խորհր­դա­րա­նա­կան քննար­կում­նե­րի ա­ռար­կա և «նա­ցիո­նա­լիս­տա­կա­ն՚ կրքե­րի խթա­նիչ դար­ձավ: Խոս­քը «աշ­խար­հի քա­ղաք­ի՚ մա­սին է, ո­րը ցան­կա­նում են կա­ռու­ցել Խոր Վի­րա­պի մոտ, ո­րը պետք է, ըստ հե­ղի­նակ­նե­րի մտահ­ղաց­ման, ազ­գա­յին թաղա­մա­սեր ու­նե­նա` ա­րա­բա­կան, ա­մե­րիկ­յան, ֆրան­սիա­կան, պարս­կա­կան և այլն: Հատ­կան­շա­կան է, որ այս նա­խա-գ­ծի վե­րա­բեր­յալ քա­ղա­քա­կան շրջա­նակ­նե­րում չեն քննարկ­վել դրա ի­րա­կա­նաց­ման նպա­տա­կա­հար­մա­րութ­յան և տնտե­սա­կան հնա­րա­վո­րութ­յան հար­ցե­րը (քա­նի որ ոչ նպա­տա­կա­հար­մա­րութ­յուն կա, ոչ էլ հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ, ո­րով­հետև եր­կի­րը, որն ի վի­ճա­կի չէ կար­կա­տել իր մայ­րա­քա­ղա­քի կենտ­րո­նի փո­սե­րը, բնա­կա­նա­բար, չի կա­րող ի­րա­կա­նաց­նել նաև բազ­մա­մի­լիար­դա­նոց քա­ղա­քա­շի­նա­կան նա­խա­գի­ծը): «Լուր­ջ՚ քննար­կում­նե­րի ար­ժա­նա­ցան հետևյալ հար­ցե­րը. թուր­քա­կան թա­ղա­մաս լի­նի՞ արդ­յոք «աշ­խար­հի քա­ղա­քու­մ՚, կամ` բազ­մա­հար­կեր կա­ռու­ցե՞լ­ արդ­յոք (քա­նի որ վտանգ կա, թե դրանք կծած­կեն Ա­րա­րա­տին բաց­վող տե­սա­րա­նը), կամ` մի փոքր ա­վե­լի ձախ կամ աջ չտե­ղա­փո­խե՞ն­ արդ­յոք ա­պա­գա քա­ղա­քը, որ­պես­զի վե­հաս­քանչ լե­ռան համայ­նա­պատ­կե­րը միշտ աչ­քի ա­ռաջ լի­նի, ան­կախ նա­խա­տես­վող շեն­քե­րի հար­կե­րի քա­նա­կութ­յու­նից:

Եր­կու տա­րում ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ ի­րա­կա­նաց­վել են «մե­ծ՚ բա­րե­փո­խում­ներ և, հարկ է կար­ծել, դրանք կշա­րու­նակ­վեն նույն ո­գով: Օ­րի­նակ, վար­չա­պե­տը, որն ի պաշ­տո­նե պար­տա­կան է պար­բե­րա­բար գո­նե ինչ-որ ռե­ֆորմ­ներ ա­ռա­ջար­կել հաշ­վե­տու լի­նե­լու հա­մար (այլ կերպ նրան ան­բան կան­վա­նեն), վերց­րեց ու երկ­րի բնակ­չութ­յա­նը դա­տա­պար­տեց անվ­տան­գութ­յան գո­տի­ներ կի­րա­ռե­լուն: Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ո­չինչ չենք տես­նում այն բա­նում, որ ամ­րա­գո­տի­ներ կրե­լը քա­ղա­քա­յին պայ­ման­նե­րում վտան­գա­վոր է կյան­քի հա­մար (քա­ղա­քում վթար­նե­րի ժա­մա­նակ հար­ված­նե­րի մեծ մա­սը կող­քից է լի­նում, հետևա­բար, ամ­րա­գո­տի­նե­րը լուրջ վտան­գի են են­թար­կում վա­րոր­դի և ուղևոր­նե­րի կյան­քը), քա­նի որ իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի` կյան­քի հա­մար վտան­գա­վոր նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րը հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան նորմ են դար­ձել: «Ամ­րա­գո­տի­նե­րի ռե­ֆորմ­ը՚ մեզ հե­տաքրք­րում է որ­պես բյու­ջեն հա­մալ­րե­լու մի­ջոց. դրա մեկ­նար­կից հե­տո, հաշ­ված օ­րե­րի ըն­թաց­քում հինգ­հա­զա­րա­կան տու­գանք­նե­րի են­թարկ­վե­ցին Հա­յաս­տա­նի տասն­յակ հա­զա­րա­վոր ան­մեղ քա­ղա­քա­ցի­ներ` այդ­պես էլ չհաս­կա­նա­լով, թե որ մեղ­քե­րի հա­մար է կա­ռա­վա­րութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում ռե­ֆորմ­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը` ի հա­շիվ ի­րենց նյար­դա­յին հա­մա­կար­գի և գրպան­նե­րի: Չեն էլ հաս­կա­նա: Հե­տո` շատ ա­վե­լի հե­տաքր­քիր է: Եվ­րո­պա­նե­րով շրջե­լով` վար­չա­պե­տը հաս­կա­ցավ, որ հար­կա­վոր է Հա­յաս­տա­նը հասց­նել եվ­րո­պա­կան ստան­դարտ­նե­րին նաև ըն­տա­նի կեն­դա­նի­ներ պա­հե­լու մա­սով, և արդ­յուն­քում լույս աշ­խարհ ե­կավ մի փաս­տա­թուղթ, ո­րը պար­տա­վո­րեց­նում է շնե­րին մա­քուր օ­դի հա­նել դնչկալ­նե­րով (թե որ գե­րա­տես­չութ­յունն է ստեղ­ծել «եվ­րաին­տեգ­րա­ցիո­ն՚ պատ­մա­կան այս փաս­տա­թուղ­թը, ո­րը կա­մուրջ է նե­տում մեր ու Եվ­րո­պա­յի միջև, և ում ստո­րագ­րութ­յունն է դրված դրա տակ` ես չգի­տեմ, սա­կայն հայտ­նի է, որ նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը հենց վար­չա­պե­տինն էր): Սա­կայն, ինչ­պես և ամ­րա­գո­տի­նե­րի պա­րա­գա­յում, հաշ­վի չէին առն­վել նրանց շա­հե­րը, ո­րոնց հա­մար մտցվում էր նո­րա­մու­ծութ­յու­նը, այ­սինքն` այս ան­գամ կեն­դա­նի­նե­րի­նը. հայտ­նի է, որ դնչկա­լը բա­ցա­սա­բար է ազ­դում շան փսի­խի­կա­յի վրա (սա կհաս­տա­տի ցան­կա­ցած մաս­նա­գետ), հետևա­բար, խախտ­վում են կեն­դա­նի­նե­րի ի­րա­վունք­նե­րը, ինչն առ­հա­սա­րակ չի կա­րող տե­ղի ու­նե­նալ Եվ­րա­խորհր­դի ան­դամ պե­տութ­յու­նում: Մի խոս­քով` ոս­տի­կա­նութ­յան հետ ա­մեն օր խնդիր­ներ ու­նե­ցող մար­դիկ (նաև ինձ է վե­րա­բե­րում) շու­տով ստիպ­ված կլի­նեն դի­մել կեն­դա­նի­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան լի­գա­ներ, ընդ­հուպ Բրի­ջիդ Բար­դո­յին` հա­մո­զե­լու նրան, որ ճնշում գոր­ծադ­րի Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յան վրա, որ­պես­զի վերջ դրվի կեն­դա­նի­նե­րի դեմ բռնութ­յա­նը: Կար­ծում եմ, ե­թե չի հա­ջող­վում վերջ տալ մար­դու հան­դեպ բռնութ­յա­նը Հա­յաս­տա­նում, ա­պա, հա­վա­նա­բար, կեն­դա­նի­նե­րի բախտն ա­վե­լի շատ կբե­րի:       

Նոր ի­մաս­տա­վո­րում է ստա­ցել կրո­նը: Ա­մե­նա­խո­շոր թղթադ­րա­մի վրա պատ­կեր­ված է Ե­դե­սիա­յի թա­գա­վոր Աբ­գար 5-րդը (ի դեպ, ե­զա­կի դեպք է աշ­խար­հում, երբ ազ­գա­յին ար­ժույ­թի վրա պատ­կե­րում են օ­տա­րերկ­րա­ցու)` ա­ռա­ջին միա­պե­տը, որն ան­ձամբ քրիս­տո­նեութ­յուն է ըն­դու­նել (Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չից շատ ա­ռաջ): Իսկ մե­ռե­լո­ցի օ­րերն այժմ նշում են պե­տա­կան մա­կար­դա­կով: Հեր­թա­կան կրո­նա­կան տո­նին հա­ջոր­դող յու­րա­քանչ­յուր եր­կու­շաբ­թի հանգստ­յան օր է հայ­տա­րար­ված, և երկ­րի քա­ղա­քա­ցի­նե­րը հարկ է, որ գե­րեզ­մա­նատ­ներ այ­ցե­լեն, հի­շեն ննջեց­յալ­նե­րին, քիչ խմեն և քիչ մեղ­սա­գոր­ծեն: Բազ­մա­թիվ ա­կա­նա­տես­ներ վկա­յում են, որ հա­յերն այդ­պես էլ վար­վում են, և որ վար­չա­պե­տի նա­խա­ձեռ­նութ­յունն իս­կա­պես ար­ժե­քա­վոր է, ո­րը ան­նա­խա­դեպ է­թի­կա­բա­րո­յա­կան-հոգևոր-դաս­տիա­րակ­չա­կան-պատ­մա­կան նշա­նա­կութ­յուն ու­նի:

Բայց Հա­յաս­տա­նում եր­բեմն (թեև խիստ հազ­վա­դեպ) նաև ի­րոք օգ­տա­կար գոր­ծեր են կա­տար­վում: Օ­րի­նակ, վար­չա­պետն աչ­քի ըն­կավ եր­կու ան­գամ: Մի ան­գամ պե­տութ­յա­նը հսկա­յա­կան օ­գուտ բե­րեց նրա­նով, որ առևտրի և սպա­սար­կում­նե­րի ո­լոր­տում հաշ­վիչ դրա­մարկ­ղա­յին մե­քե­նա­ներ մտցրեց` ան­հար­մա­րութ­յուն­ներ պատ­ճա­ռե­լով ստվե­րա­յին ձեռ­նե­րե­ցութ­յա­նը: Երկ­րորդ ան­գամ իր ճշմար­տա­ցիութ­յամբ ու ան­կեղ­ծութ­յամբ հան­ճա­րեղ միտք հնչեց­րեց Հա­յաս­տա­նում ա­մեն ին­չում և ա­մե­նուր դի­լե­տան­տիզ­մի առ­կա­յութ­յան մա­սին: Կար­ծում եմ, ե­թե 2010թ. ևս­ եր­կու նման բան ա­նի, ա­պա մինչև 2012թ. ընտ­րութ­յուն­նե­րը նրան պա­հելն անհ­րա­ժեշտ կդառ­նա` ի շահ ազ­գի և պե­տութ­յան:

Բայց Հա­յաս­տա­նում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, հար­կա­վոր է զբաղ­վել նաև հրա­տապ դար­ձած խնդիր­նե­րով, քա­նի որ միայն տիե­զե­րա­կան նա­խագ­ծե­րով ու եվ­րո­պա­կան դնչկալ­ներ ու ամ­րա­գո­տի­ներ մտցնե­լով գործն ա­ռաջ չի գնա: Հայ­կա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի` խնդիր­նե­րը լու­ծե­լու տի­պիկ օ­րի­նակ է հայ­րե­նա­կան հե­ռուս­տա­ռա­դիոըն­կե­րութ­յուն­նե­րի սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի չա­փո­րո­շիչ­նե­րի շուրջ աղ­մուկ հա­նած պատ­մութ­յու­նը:

Խնդիրն այն է, որ հե­ռուս­տաե­թե­րում տի­րող ան­տա­նե­լի վի­ճակն ան­տար­բեր չէր թո­ղել նույ­նիսկ երկ­րի ղե­կա­վա­րութ­յա­նը: Եվ վեր­ջի­նը ձեռ­նա­մուխ է ե­ղել եր­կար սպաս­ված ա­ռող­ջա­րար այս գոր­ծո­ղութ­յան ի­րա­կա­նաց­մա­նը: Բայց, հաս­կա­նա­լի է, այն ճա­նա­պար­հով չի գնա­ցել: Բանն այն է, որ ա­ռա­ջարկ­վում է ե­թե­րի ո­րա­կը բարձ­րաց­նել օ­րենսդ­րա­կան ճա­նա­պար­հով, ին­չը, ըստ իս, սկզբուն­քո­րեն ան-հ­նար է և, մեղմ ա­սած, ոչ խե­լա­միտ: Իսկ օ­րեն­քի լրա­ցում­նե­րում ու­զում են տա­ռա­ցիո­րեն գրան­ցել և նկա­րագ­րել ոչ միայն պոռ­նոգ­րա­ֆիա­յի և է­րո­տի­կա­յի տար­բե­րութ­յու­նը, այլ նաև դրանց ցու­ցադր­ման մե­թոդ­նե­րը (ա­սենք, խո­շոր պլա­նով սե­ռա­կան օր­գան­նե­րը ցու­ցադ­րե­լու ար­գել­քը և այլն): Ա­վե­լին, օ­րեն­քը պատ­րաս­տող­նե­րը տար­վել են ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քի գոր­ծըն­թա­ցով և այն­պի­սի կե­տեր են հո­րի­նել, ո­րոն­ցից կա­րե­լի է ու­շա­թափ­վել: Օ­րի­նակ, ա­ռա­ջար­կում են ար­գե­լել այն հա­ղոր­դում­ներն ու ֆիլ­մե­րը, ո­րոն­ցում տե­ղի է ու­նե­նում «հոգևոր, մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի, ազ­գի ե­րախ­տա­վոր­նե­րի նսե­մա­ցու­մը և վար­կա­բե­կու­մը, պատ­մա­կան ի­րո­ղութ­յուն­նե­րի և ներ­կա ի­րա­կա­նութ­յան խե­ղաթ­յուր­ված, ոչ հա­մար­ժեք ներ­կա­յա­ցու­մը, բա­րո­յա­կա­նութ­յան նոր­մե­րի ժխտու­մը, մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան նսե­մա­ցու­մը, ան­բա­րո ապ­րե­լա­կեր­պի քա­րո­զը, ծնող­նե­րի և դաս­տիա­րակ­նե­րի հե­ղի­նա­կազր­կում­ըե: Աշ­խար­հում որևէ նման բան տե­սած կա՞ք: Ո՞վ ­կա­րող է ա­սել, թե  ինչ է ազ­գի ե­րախ­տա­վո­րը և ընդ­հան­րա­պես ինչ­պես կա­րե­լի է ի­րա­վա­բա­նո­րեն ձ­ևա­կեր­պել այդ հաս­կա­ցութ­յու­նը: Բայց թող­նենք այս հի­մար օ­րի­նագ­ծի քա­ղա­քա­կան են­թա­տեքստն ու դրա հետևանք­նե­րը: Խո­սենք գլխա­վո­րի մա­սին, այն է` հե­ռուս­տաե­թե­րը աղ­տե­ղութ­յու­նից և ան­բա­րո­յութ­յու­նից կա­րե­լի էր մաք­րել սու­սու­փուս, ա­ռանց աղ­մու­կի, և բա­ցա­ռա­պես կադ­րա­յին լու­ծում­նե­րով: Այ­սինքն` անհ­րա­ժեշտ էր քշել Հե­ռուս­տա­տե­սութ­յան և ռա­դիո­հե­ռար­ձակ­ման հան­րա­յին խորհր­դի ղե­կա­վա­րութ­յա­նը, ինչ­պես նաև յու­րա­քանչ­յուր հե­ռուս­տաա­լի­քի ղե­կա­վար նշա­նա­կել մե­կա­կան գրա­գետ, նաև գե­ղար­վես­տա­կան ճա­շակ ու­նե­ցող սկզբուն­քա­յին մար­դու, ո­րը եր­բեք թույլ չէր տա ան­համ սե­րիալ­ներ և փո­ղո­ցա­յին գռե­հիկ հա­ղոր­դում­ներ ու թոք-շոու­ներ թո­ղար­կել: Սա՜ է ամ­բող­ջը: Փաս­տո­րեն, կրկին գործ ու­նենք տվյալ ո­լոր­տում կար­գու­կա­նոն մտցնե­լու քա­ղա­քա­կան կամ­քի բա­ցա­կա­յութ­յան և պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն օ­րենս­դիր մարմ­նի (ո­րից այս հար­ցում գրե­թե ո­չինչ կախ­ված չէ) վրա դնե­լու երևույ­թի հետ: Արդ­յուն­քում` մենք եր­բեք չենք ա­զատ­վի «ե­թե­րա­յի­ն՚ աղ­բից, այ­սինքն` փո­փո­խութ­յուն­նե­րի հույս չենք ու­նե­նա...

Այս­պի­սով, ա­ռա­ջի­կա­յում, մինչև X ժա­մի գա­լը, հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը կհո­սի այս հու­նով, տար­բե­րութ­յու­նը կլի­նի միայն նա­խագ­ծե­րի ան­վա­նում­նե­րում. «աշ­խար­հի քա­ղաք­ի՚ փո­խա­րեն կա­րող են հղա­նալ մո­լո­րա­կի շի­նա­րա­րութ­յուն (կախ­ված այն բա­նից, թե որ­քա­նով ի­րա­կա­նութ­յու­նից կհե­ռա­նա հայ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի բա­նա­կա­նութ­յան հան­րա­գու­մա­րը), իսկ մե­ռե­լո­ցի օ­րե­րի փո­խա­րեն պե­տա­կան մա­կար­դա­կով կսկսեն նշել լու­սա­վոր տա­րեթ­վեր և իրա­դար­ձութ­յուն­ներ (ե­թե հան­կարծ հայ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի ընդ­հա­նուր բա­նա­կա­նութ­յու­նը շարժ­վի ճիշտ, ի­րա­կա­նութ­յանն ա­վե­լի մոտ ուղ­ղութ­յամբ): Ինչ վե­րա­բե­րում է լուրջ խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը, ա­պա փորձ­ված մե­թոդ կա` հրա­ժար­վել պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից, ստեղ­ծել խնդրի վրա աշ­խա­տե­լու (օ­րեն­քի ըն­դու­նում կամ մեկ այլ բան) տպա­վո­րութ­յուն, և, ա­մե­նագլ­խա­վո­րը, եր­բեք ար­մա­տա­կան քայլ չա­նել5:

X ԺԱ­ՄԻ ԲՆՈՒՅ­ԹԸ

Քա­ղա­քա­կան կան­խա­տես­ման հա­մար օգ­տա­կար կա­րող է լի­նել կրի­տի­կա­կա­նութ­յան հաս­կա­ցութ­յու­նը6: Օ­րի­նակ, ե­թե կրի­տի­կա­կան կե­տին հա­ջոր­դում է նյու­թի փո­փո­խութ­յու­նը (ա­սենք, 100 աս­տի­ճա­նի դեպ­քում ջու­րը վե­րած­վում է գո­լոր­շու), ա­պա, ղե­կա­վար­վե­լով կրի­տի­կա­կա­նութ­յան սկզբուն­քով, կա­րե­լի է փոր­ձել դուրս բե­րել (կամ ո­րո­շել) այն վի­ճա­կը (բայց ոչ մա­թե­մա­տի­կո­րեն), ո­րի դեպ­քում տե­ղի կու­նե­նան ո­րա­կա­կան փո­փո­խութ­յուն­ներ քա­ղա­քա­կան դաշ­տում: Օ­րի­նակ. 2008թ. Տեր-Պետ­րոս­յա­նի օգ­տին քվեար­կել է 350 հա­զար մարդ, իսկ հրա­պա­րա­կում նրա հետ գի­շե­րել է 50 հա­զար մարդ: Արդ­յուն­քը. Քո­չար­յան-Սարգս­յա­նի ռե­ժի­մը դի­մա­ցավ ճնշմա­նը և շու­տով սկսեց ա­պա­քին­վել: Հարց. քա­նի՞ մարդ պետք է քվեար­կեր Տեր-Պետ­րոս­յա­նի օգ­տին և քա­նի՞սը նրան­ցից պետք է մնա­յին հրա­պա­րա­կում, որ­պես­զի հնա­րա­վոր դառ­նար ռե­ժի­մի տա­պա­լու­մը: Հաս­կա­նա­լի է` քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ մա­թե­մա­տի­կո­րեն նման հար­ցե­րը չեն լուծ­վում, քա­նի որ գործ ու­նենք մարդ­կա­յին նյու­թի հետ` մի­լիո­նա­վոր սուբ­յեկ­տիվ և ի­ռա­ցիո­նալ գոր­ծոն­նե­րով (ա­սենք, քա­ղա­քա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րի խա­րիզ­մա­տի­կութ­յան, գա­ղա­փա­րա­խո­սա­կան դի­մա­կա­յութ­յան շի­կաց­ման աս­տի­ճա­նը, տար­վա ե­ղա­նա­կը, ընդվ­զող հան­րութ­յան սո­ցիալ-տնտե­սա­կան վի­ճա­կը և նրա դժգո­հութ­յան աս­տի­ճա­նը և այլն, և այլն): Սա­կայն քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նում, օգ­տա­գոր­ծե­լով կրի­տի­կա­կա­նութ­յան սկզբուն­քը, կա­րե­լի է դի­մել այլ մե­թոդ­նե­րի: Ա­սենք, նշել օբ­յեկ­տի­վո­րեն պա­հանջ­ված և ան­հե­տաձ­գե­լի փո­փո­խութ­յուն­նե­րի (ո­րոնց չի գնում իշ­խա­նութ­յու­նը) ցան­կը և ջա­նալ ո­րո­շել եր­կու պահ. որ­քա՞ն կ­դի­մա­նա բնակ­չութ­յունն ա­ռանց այդ փո­փո­խութ­յուն­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման (հաշ­վի առ­նե­լով հնա­րա­վոր բո­լոր գոր­ծոն­նե­րը` սո­ցիալ-տնտե­սա­կան, անձ­նա­յին, բա­րո­յա­կան, քա­ղա­քա­կան, ի­րա­վա­կան, մի­ջազ­գա­յին և այլն), և ի՞նչ կ­հա­կադ­րի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հան­րա­յին դժգո­հութ­յա­նը: Այ­նու­հետև կա­րե­լի է մտա­ծել կա­ռա­վա­րութ­յան դի­մա­կա­յութ­յա­նը հա­սա­րա­կութ­յան պա­տաս­խան ռեակ­ցիա­յի և, հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար, կա­ռա­վա­րութ­յան հա­կա­դարձ ռեակ­ցիա­յի մա­սին: Այս­տեղ նկա­տում ենք, որ դի­մա­կա­յութ­յան յու­րա­քանչ­յուր պտույ­տի հետ իշ­խա­նութ­յան խու­սա­նա­վե­լու աս­պա­րե­զը նե­ղա­նում է, և պա­կա­սում են շփման կե­տե­րը, այ­սինքն` յու­րա­քանչ­յուր պտույ­տի հետ ա­վե­լի քիչ ընդ­հա­նուր շա­հեր և փոխ­կախ­յա­լութ­յուն­ներ են մնում, հետևա­բար` ա­վե­լի մեծ է դառ­նում բա­ցա­հայտ դի­մա­կա­յութ­յան, այ­սինքն` պայթ­յու­նի հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը:

Բայց պայթ­յուն ա­սե­լով Հա­յաս­տա­նում ա­մենևին էլ պար­տա­դիր չէ հաս­կա­նալ բա­րի­կադ­նե­րով լե­ցուն փո­թոր­կոտ հրա­պա­րակ­ներ ու փո­ղոց­ներ: Պայթ­յու­նը Հա­յաս­տա­նում, ինչ­պես և ա­մեն բան Արևել­քում, և Արևելքն ին­քը, նուրբ բան է, իսկ ա­նու­շա­դիր լի­նե­լու դեպ­քում այն կա­րող ես և չնկա­տել: Օ­րի­նակ, այ­սօր ի­րա­վի­ճա­կը երկ­րում շատ ա­վե­լի պայթ­յու­նավ­տանգ է, քան 2008թ. փետր­վա­րին, թե­կուզև այն պատ­ճա­ռով, որ այ­սօր բնակ­չութ­յունն ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի քիչ շար­ժա­ռիթ ու մաս­նա­վոր շահ ու­նի պաշտ­պա­նե­լու իշ­խա­նութ­յա­նը, ինչ-որ քա­ղա­քա­կան սկզբունք կամ նպա­տակ, վեր­ջա­պես, իր անձ­նա­կան շա­հե­րը, քա­նի որ եր­կու տար­վա մեջ հա­սա­րա­կութ­յու­նը վերջ­նա­կա­նա­պես գի­տակ­ցեց մի բան. բարձ­րա­գույն իշ­խա­նութ­յու­նը Հա­յաս­տա­նում միշտ կառ­չե­լու է գո­յութ­յուն ու­նե­ցող ի­րա­կա­նութ­յու­նից, ան­կախ այն բա­նից, թե ով է պե­տութ­յան ղե­կին` դաշ­նակ­ցա­կան­նե՞րը, թե՞ հհշ­-ա­կան­նե­րը, հան­րա­-պե­տա­կան­նե՞րը, թե՞ ու­րիշ որևէ մե­կը: Քա­նի որ նրան­ցից ոչ մե­կը չի վե­րա­նա­յե­լու ար­ժեք­նե­րը` ի­րա­կա­նութ­յու­նը փո­խե­լու գլխա­վոր պայ­մա­նը, ո­րով­հետև ո­մանց (ա­սենք, դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի և զին­վո­րա­կան օ­լի­գար­խիա­յի) հա­մար այդ ար­ժեք­նե­րը սուրբ են, մյուս­նե­րի հա­մար` այն­քան էլ սուրբ չեն կամ նույ­նիսկ խորթ են, ին­չը, սա­կայն, չի խան­գա­րում, որ­պես­զի դրանք խնամ­քով պահ­պան­վեն: Պա­րա­դոքս է, բայց ոչ` հայ քա­ղա­քա­կան ի­րա­կա­նութ­յան հա­մար. եր­կու տա­րի ա­ռաջ նա­խա­գա­հի եր­կու ան­հաշտ թեկ­նա­ծուն էլ հան­դես էին գա­լիս միևնույն դրոշ­նե­րի ներ­քո, և պարզ­վեց, որ նրանք ընդ­հա­նուր կուռ­քեր (ա­սենք, Վ.­Սարգս­յան-Կ.­Դե­միրճ­յան տան­դե­մը) և ընդ­հա­նուր ար­ժեք­ներ ու­նեն (էլ չենք խո­սում ներ­քին և ար­տա­քին խնդիր­նե­րի լուծ­ման ա­վե­լի քան նման տես­լա­կա­նի մա­սին): Նման բան, ա­սել է թե` երկր­պա­գել նույն սրբե­րին և միևնույն ժա­մա­նակ միմ­յանց կո­կորդ կրծել, կա­րող է տե­ղի ու­նե­նալ միայն Հա­յաս­տա­նում:

Իսկ X ժա­մին վե­րա­դառ­նա­լով` հար­կա­վոր է ա­վե­լաց­նել մի բան. հայտ­նի չէ, թե ինչ­պես և երբ կգա այն (քա­նի որ  անհ­նար է հաշ­վել կրի­տի­կա­կան կե­տը), հայտ­նի է, որ այն կգա և իր հետևից ա­վե­րա­ծութ­յուն­ներ կթող­նի (ո­րով­հետև միան­շա­նակ է, որ կրի­տի­կա­կան կե­տը հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կյան­քում ի­րա­կան է):

Ի­ՐԱ­ԿԱՆ ՇԱՀ ՈՒ­ՆԻ՞ ԱՐԴ­ՅՈՔ ՆԱ­ԽԱ­ԳԱՀ ՍԱՐԳՍ­ՅԱ­ՆԸ ՔԱ­ՂԱ­ՔԱ­ԿԱՆ Ի­ՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ ՎԵ­ՐԱ­ՆԱ­ՅՈՒ­ՄԻՑ ԵՎ ԴԱ­ՐԱՇՐ­ՋԱՆ­ՆԵ­ՐԻ ՓՈ­ՓՈ­ԽՈՒԹ­ՅՈՒՆ ՆԱ­ԽԱ­ՁԵՌ­ՆԵ­ԼՈՒՑ

Կար­ծում եմ` ա­յո: Դա­րաշր­ջան­նե­րի փո­փո­խութ­յունն այ­սօր պա­կաս անհ­րա­ժեշտ չէ նա­խա­գահ Սարգս­յա­նին, քան շար­քա­յին տան­ջա­հար քա­ղա­քա­ցի­նե­րին, քա­նի որ ե­րեք տա­րի հե­տո դե­պի ան­գո­յութ­յուն անց­նե­լը նրա հա­մար հա­վա­սա­րա­զոր է աշ­խար­հում ա­մեն ինչ կորց­նե­լուն: Իսկ ին­չի՞ կհաս­նի դրա­նով և ինչ­պե՞ս ­կա­պա­հո­վի իր քա­ղա­քա­կան եր­կա­րա­կե­ցութ­յու­նը: Բանն այն է, որ, ի­հար­կե, Հա­յաս­տա­նում կպահ­պան­վի ներ­կա­յիս սո­ցիալ-տնտե­սա­կան և հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կա­ցու­թաձևը, ոչ մի դե­մոկ­րա­տիա չի լի­նի և, հետևա­բար, կպահ­պան­վեն իշ­խա­նութ­յան մեր կող­մից վեր­լուծ­ված ե­րեք աղբ­յուր­նե­րը: Այլ կերպ` դա­րաշր­ջա­նա­փո­խութ­յու­նը չի են­թադ­րում հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան ֆոր­մա­ցիա­յի պար­տա­դիր փո­փո­խութ­յուն. հի­շեց­նենք, որ Խրուշ­չո­վի գա­լուց հե­տո էլ կո­մու­նիզ­մը ԽՍՀՄ­-ից չան­հե­տա­ցավ...

Բայց Սարգս­յա­նը կհաս­նի գլխա­վո­րին` հան­րա­յին ա­ջակ­ցութ­յանն ու սե­փա­կան թի­մի զո­րե­ղաց­մա­նը է­լի­տա­նե­րի ռո­տա­ցիա­յի մի­ջո­ցով: Սա է հենց նրա անձ­նա­կան իշ­խա­նութ­յան անվ­տան­գութ­յան և քա­ղա­քա­կան եր­կա­րա­կե­ցութ­յան ա­մե­նահ­զոր ե­րաշ­խի­քը:

ՀԱ­ՋՈ՞Ղ ­ՆԱ­ԽԱ­ԳԱՀ ԷՐ  ՍԵՐԺ ՍԱՐԳՍ­ՅԱ­ՆԸ

(ԱՄ­ՓՈՓ­ՄԱՆ ՓՈ­ԽԱ­ՐԵՆ)

Ան­շուշտ, Սերժ Սարգս­յա­նը  տվյալ փու­լում ճա­կա­տագ­րի պարգև էր Հա­յաս­տա­նի հա­մար: Աս­վա­ծի հա­վաս­տիա­ցումն է այն, որ նրան բա­ցար­ձակ այ­լընտ­րանք չկար ե­րեկ, չկա այ­սօր և վա­ղը: Ո­րով­հետև իշ­խա­նութ­յան հանձ­նու­մը Տեր-Պետ­րոս­յա­նի կոնգ­րե­սին կամ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին կնշա­նա­կեր ազ­գա­յին ա­ղետ ան­կան­խա­տե­սե­լի հետևանք­նե­րով: Հա­յաս­տա­նում ներ­կա պա­հին չկա քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ կամ քա­ղա­քա­կան ուժ, որն ըն­դու­նակ է փո­խա­րի­նե­լու Սարգս­յա­նին` ա­ռանց ազ­գի հա­մար ա­ղե­տա­լի վնաս­նե­րի: Հետևա­բար, Սարգս­յա­նին պետք է պահ­պա­նել, քա­նի որ ա­վե­լի լավ է կոր­ծան­վել նրա հետ բնա­կան է­վոլ­յու­ցիոն զար­գաց­ման արդ­յուն­քում, երբ ոչ ո­քի չես կա­րող մե­ղադ­րել պա­տա­հա­ծի հա­մար, բա­ցի ազ­գի գե­նե­տի­կա­յից, քան տրվել դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին կամ հհշ­-ա­կան­նե­րին և հայտն­վել ա­վե­րիչ տա­րեր­քի իշ­խա­նութ­յան ներ­քո:

Ինչ վե­րա­բե­րում է նա­խա­գա­հին ներ­կա ի­րա­կա­նութ­յու­նը կոն­սեր­վաց­նե­լու ձգտման և նոր դա­րաշր­ջա­նի գա­լուս­տը նա­խա­ձեռ­նել չցան­կա­նա­լու մեջ մե­ղադ­րե­լուն, ա­պա դա ան­հիմն է և, դրա­նից պո­պու­լիզ­մի հոտ է գա­լիս: Այ­դօ­րի­նակ մե­ղադ­րանք­նե­րը հա­վա­սա­րա­զոր են այն բա­նին, որ նրան մե­ղադ­րեն զուտ հայ­կա­կան ծագ­ման հա­մար, իսկ դա ար­դեն նոն­սենս է: Ո­րով­հետև ան­վի­ճե­լի է, որ ե­թե Սերժ Սարգս­յա­նը ֆրան­սիա­ցի կամ թուրք լի­ներ, ա­պա դը Գոլ կամ Մուս­թա­ֆա Քե­մալ կդառ­նար, այ­սինքն` մեծ պե­տա­կա­նա­կեր­տող: Սա պետք է ըն­դու­նել ապ­րիո­րի, քա­նի որ մեզ` հա­յե­րիս, վի­ճակ­ված չէ պե­տա­կա­նա­կեր­տող­ներ ծնել, միակ բա­նը, ո­րին ըն­դու­նակ է ազ­գա­յին գե­նե­տի­կան, ճկուն քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ ա­ռա­ջադ­րելն է (լա­վա­գույն դեպ­քում): Հենց այդ­պի­սի մեկն էլ գլխա­վո­րում է այս պա­հին պե­տութ­յու­նը: Այն­պես որ` նրան հա­ջո­ղութ­յուն և համ­բե­րութ­յուն ցան­կա­նանք: Իսկ մեզ բո­լո­րիս` ան­կեղ­ծութ­յուն և  ար­դա­րա­ցիութ­յուն ինք­ներս մեր առջև... 

1 Այս առն­չութ­յամբ ար­ժե հի­շել Բո­րիս Ել­ցի­նի ժա­մա­նակ­նե­րի ռու­սա­կան հե­ռուս­տաե­թե­րը: Ան­վի­ճե­լի է, որ ռու­սա­կան է­լեկտ­րո­նա­յին ԶԼՄ-­նե­րը գլխա­վոր դերն են խա­ղա­ցել բա­ցա­հայտ հա­կա­ռու­սա­կան ռե­ժի­մի պահ­պան­ման գոր­ծում. հա­նուն ռե­ժի­մի նրանց հա­ջող­վեց այն աս­տի­ճան բթաց­նել հան­րա­յին կար­ծի­քը, որ Ռու­սաս­տա­նի բնակ­չութ­յու­նը, ուս­յալ ռուս­նե­րը ող­ջու­նում էին ղե­կա­վա­րութ­յան հա­կազ­գա­յին այն­պի­սի նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­ներ, ինչ­պես, օ­րի­նակ, հա­կա­հա­րավս­լա­վա­կան բա­նաձևե­րին ա­ջակ­ցելն էր ՄԱԿ Անվ­տան­գութ­յան խորհր­դում, ո­րոնք 1990-ա­կան թթ. վեր­ջե­րին հան­գեց­րին սեր­բա­կան ող­բեր­գութ­յա­նը, կամ էլ գայ­դա­րա­չու­բայս­յան ռե­ֆորմ­նե­րին ա­ջակ­ցե­լը, ո­րոնք վե­րաց­րին մեծ տե­րութ­յան տնտե­սա­կան հզո­րութ­յունն ու ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան պո­տեն­ցիա­լը: Մի խոս­քով, ե­թե ռու­սա­կան է­լեկտ­րո­նա­յին ԶԼՄ-­նե­րը կա­տա­րե­ցին ի­րենց ա­ռա­քե­լութ­յունն իշ­խող ռե­ժի­մի փրկութ­յան և պահ­պան­ման գոր­ծում, ա­պա հայ­կա­կան­նե­րը, ո­րոնց վրա դրված է նույն ա­ռա­քե­լութ­յու­նը, դա հա­կա­ռակ ձ­ևով են ի­րա­գոր­ծում: Արդ­յո՞ք ­դա հայ­կա­կան մաս-մե­դիա­յի ան­տա­ղան­դութ­յան ու ոչ պրո­ֆե­սիո­նա­լիզ­մի հետևանք է, թե՞ գործ ու­նենք խո­րա­պես մտած­ված քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հետ` դժվար է ա­սել: Սա­կայն կա­րե­լի է միան­շա­նակ հայ­տա­րա­րել, որ այդ­քան մասշ­տա­բա­յին, ան­սահ­ման ու ա­նըմբռ­նե­լի ան­տա­ղան­դութ­յու­նը հա­զիվ թե տե­ղա­վոր­վի մեկ պե­տութ­յան տա­րած­քում:     

2 Ե­թե դի­տե­լու լի­նենք ցան­կա­ցած նոր­մալ ժո­ղովր­դի «կուռ­քե­րի­ն», ո­րոնց կա­րե­լի է ան­վա­նել ազ­գի վար­դա­պետ հայ­րեր կամ ազ­գա­յին խորհր­դա­նիշ­ներ ու ազ­գա­յին-պե­տա­կա­նա­կերտ գոր­ծիչ­ներ և այլն, և այլն, ա­պա չենք գտնի հայ­կա­կա­նին հի­շեց­նող որևէ նման բան: Օ­րի­նակ, «աստ­վա­ծութ­յուն­նե­րի» ա­մե­րիկ­յան պան­թեո­նում կգտնենք Ֆրանկ­լի­նին, Ջե­ֆեր­սո­նին, Վա­շինգ­տո­նին, Լին­քոլ­նին, Գրան­տին և շատ ու­րիշ­նե­րի, այ­սինքն` ան­հատ­նե­րի, ո­րոնք գլխա­վոր, վճռո­րոշ դեր են խա­ղա­ցել ա­մե­րիկ­յան պե­տութ­յան կա­յաց­ման գոր­ծում և սահ­մա­նել նրա ներ­կա­յիս էութ­յու­նը` որ­պես ա­մե­նահ­զոր լի­բե­րալ տնտե­սութ­յուն և ան­ձի ան­սահ­մա­նա­փակ ա­զա­տութ­յուն ու­նե­ցող պե­տութ­յուն: Նրանք մե­ծա­գույն հա­մա­խոհ ան­հատ­ներ էին, նույն գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան, միևնույն հու­մա­նի­տար և քա­ղա­քա­կան ար­ժեք­նե­րի ու նպա­տակ­նե­րի կրող­ներ: Բայց նրանց կող­քին չես գտնի, ա­սենք, գե­նե­րալ Լիին (Հա­րա­վի լի­դեր­նե­րից մե­կը քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին, հա­մա­դաշ­նութ­յան բա­նա­կի գլխա­վոր հրա­մա­նա­տա­րը): Այ­նինչ նա իս­կա­պես ա­կա­նա­վոր մարդ էր, ո­րի մա­սին Բ.­Հի­լը գրում էր. «Նա Կե­սար էր ա­ռանց հա­վակ­նութ­յուն­նե­րի, Ֆրիդ­րիխ` ա­ռանց տի­րա­նիա­յի, Նա­պո­լեոն` ա­ռանց ե­սա­սի­րութ­յան, Վա­շինգ­տոն` ա­ռանց վար­ձա­հա­տուց­մա­նե: Նշենք, որ ոչ մի դաշ­նակ­ցա­կա­նի կամ Ա­րա­րատ գյու­ղի քա­ղա­քա­կա­նաց­ված բնակ­չի երևա­կա­յութ­յու­նը չի բա­վա­կա­նաց­նի նույն ո­գով ար­տա­հայտ­վե­լու Դրո­յի կամ Վազ­գեն Սարգս­յա­նի մա­սին:  

Հաս­կա­նա­լի է` նույնն է նաև Ֆրան­սիա­յում, որ­տեղ Վի­շին տեղ չու­նի Նա­պո­լեո­նի և դը Գո­լի կող­քին: Մյուս նոր­մալ հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րում և պե­տութ­յուն­նե­րում նույն­պես...

3 Մեկ ան­հա­տի անձ­նա­կան ող­բեր­գութ­յան պատ­կեր­մամբ փոր­ձեմ պար­զել ի­րա­վի­ճա­կը և դրա ող­բեր­գա­կա­նութ­յան խո­րութ­յու­նը: «Նու­բա­րա­շե­ն» ՔԿՀ­-ում այ­սօր ցմահ բան­տար­կութ­յուն է կրում Է­միլ Չիֆթչ­յան ա­նուն-ազ­գա­նու­նով մի տղա: 2003թ. նա բա­նակ է զո­րա­կոչ­վել, սա­կայն տե­սո­ղութ­յան խնդիր ու­ներ` ու­ժեղ ար­տա­հայտ­ված շլութ­յուն (ան­վե­րա­պա­հո­րեն զի­նա­պարտ չէր հա­մար­վում, բայց ըն­տա­նի­քը չու­զեց կամ չկա­րո­ղա­ցավ վճա­րել $500 չա­փի չնչին կա­շառ­քը): Ե­րեք ա­միս անց, մի ան­գամ ա­ռա­վոտ­յան, նրան արթ­նաց­նում են, ձեռ­նաշղ­թա հագց­նում, տա­նում ռազ­մա­կան ոս­տի­կա­նութ­յուն, որ­տեղ հայտ­նում են, թե գի­շե­րը ե­րեք զին­ծա­ռա­յո­ղի է կրա­կել (!): Նշեմ, որ Է­մի­լը մթութ­յան մեջ ոչ միայն դի­պու­կա­հա­րի նման կրա­կել, այլև նույ­նիսկ ու­ղիղ քայ­լել չի կա­րող, ո­րով­հետև տե­սո­ղութ­յու­նը թույլ չի տա­լիս: Այն ժա­մա­նակ­վա գլխա­վոր զին­դա­տա­խա­զը սի­րում էր «Կա­մա­զ»-նե­րով կա­շառք վերց­նել (ինչ­պես ինքն էր ա­սում). հա­նուն հան­ցա­գոր­ծութ­յան բա­ցա­հայտ­ման մա­սին հաշ­վետ­վութ­յան` նա ընտ­րել էր ա­մե­նաան­պաշտ­պան զին­վո­րին, ո­րին ան­մարդ­կա­յին խոշ­տան­գում­նե­րի մի­ջո­ցով ստի­պում էին խոս­տո­վա­նել (չկա­տա­րած) հան­ցան­քը` նա­խա­պես հսկա­յա­կան վար­ձավ­ճար­ներ ստա­նա­լով իս­կա­կան մե­ղա­վոր­նե­րի ըն­տա­նիք­նե­րից: Ար­թուր Մկրտչյանն ու­րիշ­նե­րի փո­խա­րեն նստած է 1996-ից` հինգ ծա­ռա­յա­կից­նե­րի սպա­նութ­յան հա­մար, Ցո­լակ Պողոսյանը (հա­զիվ 40կգ ­լի­նի) նստած է ըն­կե­րո­ջը (քաշն ա­վե­լի քան 80կգ­ էր) ծե­ծե­լու և կա­խե­լու հա­մար, իսկ նրա դա­տա­վա­րութ­յան գլխա­վոր վկա­նե­րից մե­կը... նախ­կին զին­դա­տա­խա­զի զար­միկն էր (կար­ծում եմ` չար­ժե մեկ­նա­բա­նել): Մի խոս­քով` նրանց նման­նե­րը շատ են...

4 Իշ­խա­նութ­յու­նը Սերժ Սարգս­յա­նին փո­խան­ցե­լով` Քո­չար­յա­նը պահ­պա­նեց լուրջ դիր­քեր պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման և ֆի­նան­սատն­տե­սա­կան ո­լորտ­նե­րում: Ըստ էութ­յան, երկ­րում այ­սօր գոր­ծում են եր­կու նա­խա­գահ­նե­րի եր­կու վար­չա­կազ­մեր. Քո­չար­յա­նի­նը (ո­րին Սարգս­յանն այդ­պես էլ ձեռք չտվեց, թեև դրա բո­լոր հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներն ու­ներ) և պե­տութ­յան ներ­կա­յիս ղե­կա­վա­րի­նը: Հա­կա­ռա­կութ­յուն նրանց միջև, ան­շուշտ, կա, ընդ ո­րում` զգա­լի: Քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նից հե­ռա­նա­լով` Քո­չար­յա­նը, բնա­կա­նա­բար, չհրա­ժար­վեց ֆի­նան­սա­կան հոս­քե­րից և պահ­պա­նեց բո­լոր դիր­քե­րը: Քա­նի դեռ նա իշ­խա­նութ­յան ղե­կին էր, քա­ղա­քա­կան-տնտե­սա­կան է­լի­տան դա ըն­դու­նում էր հա­վուր պատ­շա­ճի, որ­պես ինք­նըս­տինք­յան հաս­կա­նա­լի մի բան: Սա­կայն երկ­րում եր­կու նա­խա­գահ­նե­րի (հե­ռա­ցած, բայց բո­լոր դիր­քե­րը պահ­պա­նա­ծի և գոր­ծո­ղի, ո­րի փաս­տա­ցի վե­րահս­կո­ղութ­յան ներ­քո են բո­լո­րը) առ­կա­յութ­յունն ար­դեն չի կա­րող ու­րա­խաց­նել նրան (է­լի­տա­յին) և խիստ ան­հար­մա­րա­վե­տութ­յուն է պատ­ճա­ռում, քա­նի որ շատ ա­վե­լի լավ է գործ ու­նե­նալ մեկ, այլ ոչ թե եր­կու պե­տի հետ: Վլա­դի­միր Պու­տի­նը կա­րո­ղա­ցավ կարճ ժա­մա­նա­կում հաս­տատ­վել միանձն­յա լի­դե­րի դե­րում և ա­զատ­վել ել­ցին­յան ժա­ռան­գութ­յու­նից. անձ­նա­կա­նից բա­ցի նաև հա­մընդ­հա­նուր շա­հերն էին պա­հան­ջում այդ: Սերժ Սարգս­յա­նը դա չի ա­նի (հա­վա­նա­բար, բա­րո­յա­կան բնույ­թի նկա­տա­ռում­նե­րից և անձ­նա­յին այլ հատ­կա­նիշ­նե­րից ել­նե­լով), դրա հա­մար էլ ե­րեք տա­րի հե­տո Հա­յաս­տա­նը նոր նա­խա­գահ կու­նե­նա:

Ռո­բերտ Քո­չար­յանն այ­սօր ան­վե­րա­պահ ազ­դե­ցութ­յուն ու­նի հիմ­նա­կան քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի վրա, իսկ նրա վար­չա­ֆի­նան­սա­կան հզո­րութ­յու­նը չի զի­ջում նա­խա­գա­հա­կա­նին: Այս պա­հին Քո­չար­յա­նի երկ­րորդ գա­լուս­տին բաղ­ձան­քով սպա­սում են դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, ազ­դե­ցիկ «Բար­գա­վաճ Հա­յաս­տա­ն» կու­սակ­ցութ­յու­նը, ռազ­մա­կա­նաց­ված («Երկ­րա­պա­հ» միութ­յան, Ղա­րա­բա­ղի պաշտ­պա­նութ­յան նախ­կին նա­խա­րար Սամ­վել Բա­բա­յա­նի խմբա­վոր­ման տի­պի) կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը, մի շարք մանր (բայց պատ­կա­ռե­լի) կու­սակ­ցութ­յուն­ներ, ազ­դե­ցիկ հան­րա­պե­տա­կան­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը` նե­րառ­յալ խորհր­դա­րա­նի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը, օ­լի­գար­խա­թի ճնշող մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը, ո­րը ե­րա­զում է գործ ու­նե­նալ մեկ և ոչ թե եր­կու նա­խա­գա­հի հետ, նո­մենկ­լա­տու­րա­յին մտա­վո­րա­կա­նութ­յան և բյու­րոկ­րա­տիա­յի ճնշող մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը (10 տար­վա մեջ Քո­չար­յա­նը կա­րո­ղա­ցավ սե­փա­կան գվար­դիա ա­ճեց­նել իշ­խա­նութ­յան և կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րում), ազ­դե­ցիկ ու­ժա­յին­նե­րը: Նրանք էլ հենց 2013-ին նա­խա­գահ կա­ռա­ջադ­րեն Ռո­բերտ Քո­չար­յա­նին (ե­թե մինչ այդ երկ­րում չնա­խա­տես­ված փո­փո­խութ­յուն­ներ տե­ղի չու­նե­նան), իսկ Սերժ Սարգս­յա­նը կամ կհա­մա­կերպ­վի փաս­տի հետ և կհե­ռա­նա, կամ կըն­դու­նի մար­տը: Հա­վե­լեմ, որ ան­ցած եր­կու տա­րում հան­րա­յին գի­տակ­ցութ­յան մեջ ամ­րապնդ­վել է նոս­տալ­գիա­յի եր­րորդ տե­սա­կը (խորհր­դա­յի­նի ու տեր­պետ­րոս­յա­նա­կա­նի կող­քին` նաև «ռո­բեր­տի­նը»), իսկ դա ար­դեն ա­մենևին չի խո­սում նա­խա­գահ Սարգս­յա­նի օգ­տին...  

5 Այս առն­չութ­յամբ հարկ է անդ­րա­դառ­նալ նա­խա­գահ Սարգս­յա­նի` ան­ցած տար­վա աշ­նա­նը կազ­մա­կերպ­ված  շուր­ջերկր­յա շրջա­գա­յութ­յա­նը` Թուր­քիա­յի հետ դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ հաս­տա­տե­լու վե­րա­բեր­յալ իբր «եղ­բայր­նե­րի ու քույ­րե­րի հետ խորհր­դակ­ցե­լո­ւ» նպա­տա­կով: Սփյուռ­քի, այ­սինքն` օ­տա­րերկ­րա­ցի­նե­րի հետ բա­նա­վե­ճի փաստն ին­քը, մի հար­ցի շուրջ, ո­րը պե­տութ­յան ղե­կա­վա­րի սահ­մա­նադ­րա­կան ար­տո­նութ­յունն է ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան գծով, քննա­դա­տութ­յան չի դի­մա­նում: Շրջա­գա­յութ­յու­նից հե­տո հայ-թուր­քա­կան ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րի տեքս­տը մի կե­տով ան­գամ չփոխ­վեց. դրանք ստո­րագր­վե­ցին, իսկ ա­ռա­ջի­կա­յում կվա­վե­րաց­վեն խորհր­դա­րա­նի կող­մից: Փոխ­վեց այլ բան. ար­տա­քին աշ­խար­հի և տե­ղի հա­սա­րա­կայ­նութ­յան կող­մից Սերժ Սարգս­յա­նի` որ­պես լուրջ և ու­ժեղ ա­ռաջ­նոր­դի ըն­կա­լու­մը, քա­նի որ նա Թուր­քիա­յի հետ երկ­խո­սութ­յան պետք է գնար ա­ռանց երկ­րում և ար­տա­սահ­մա­նում որևէ քննարկ­ման, ինչ­պես դա կա­տար­վել է երկ­րագն­դի տասն­յակ այլ պե­տութ­յուն­նե­րի հետ դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ հաս­տա­տե­լիս: Ի­հար­կե, Թուր­քիա­յի պա­րա­գան ա­ռանձ­նա­հա­տուկ է, պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յուն կա և մանևրելու քիչ տա­րա­ծութ­յուն է թող­նում, բայց հար­կա­վոր է հաշ­վի առ­նել, որ ե­րեք մի­լիոն մար­դուց նա­խա­գա­հը միակն է, որն առ­հա­սա­րակ պար­տա­վոր է ա­ռանձ­նա­նալ զանգ­ված­նե­րից շատ ու շատ հատ­կա­նիշ­նե­րով, թե­կուզև հան­րա­յին կար­ծի­քին ընդ­դի­մա­նա­լու կա­րո­ղութ­յամբ, ե­թե դա անհ­րա­ժեշտ է պե­տութ­յա­նը, և ըն­դու­նել ոչ պո­պուլ­յար ո­րո­շում­ներ: Հայ-թուր­քա­կան բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թա­ցում նա­խա­գահ Սարգս­յա­նը պետք է ան­ձամբ ստանձ­ներ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը և ներ­կա­յա­ցում­ներ չսար­քեր, ո­րոնք մինչև վերջ սրե­ցին ի­րա­վի­ճա­կը երկ­րում և հան­րա­յին գի­տակ­ցութ­յան խոր­քե­րում ա­ռաջ բե­րե­ցին ա­մե­նատխ­մար, ի­ռա­ցիո­նալ և վտան­գա­վոր պա­հեր: Ա­ռա­ջին ան­գամ վեր­ջին 100 տա­րում հա­յե­րի մեջ Արևմտյան Հա­յաս­տա­նի հան­դեպ կա­րոտ արթ­նա­ցավ, և հստակ դժգո­հութ­յուն ար­տա­հայտ­վեց տա­րա­ծաշր­ջա­նում հա­մաշ­խար­հա­յին հան­րութ­յան ստեղ­ծած և նրա կող­մից պահ­պան­վող ի­րադ­րութ­յու­նից: Ի՞նչ տ­վեց դա Հա­յաս­տա­նին. ո­չինչ, բա­ցի Արևմուտ­քում բա­ցա­սա­կան միա­վոր­նե­րից, ո­րոնց հետևանք­նե­րը դեռ ճա­շա­կե­լու ենք: Բայց ա­մե­նից շատ զար­մաց­նում է նա­խա­գա­հի շուր­ջերկր­յա շրջա­գա­յութ­յա­նը և հայ-թուր­քա­կան ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րի հա­մա­հայ­կա­կան քննար­կում­նե­րի գոր­ծըն­թա­ցին նա­խա­գա­հի թի­մի տված գնա­հա­տա­կա­նը: Այն պար­զա­պես հիա­ցա­կան է: Մար­դիկ սքան­չա­նում են, թեև ան­գամ ի­րենք չեն կա­րող հաս­կա­նալ հիաց­մուն­քի պատ­ճա­ռը: Չէ՞ որ յու­րա­քանչ­յու­րը մնաց իր կար­ծի­քին, և Սարգս­յա­նը չկա­րո­ղա­ցավ տար­հա­մո­զել ոչ ո­քի: Իսկ այ­ցե­լութ­յան կոնկ­րետ արդ­յուն­քը Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րի վրա նետ­ված ձվերն էին և դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի կազ­մա­կեր­պած այ­դօ­րի­նակ հի­մար այլ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը (ա­սենք, գոր­ծա­դուլ­նե­րը Բեյ­րու­թում և այլն): Հի­շեց­նեմ, որ ան­գամ Տեր-Պետ­րոս­յա­նի դեմ ար­տա­սահ­մա­նում նման ակ­ցիա­ներ չեն կազ­մա­կերպ­վել, ան­գամ այն ժա­մա­նակ, երբ ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հը ողջ-ողջ թա­ղեց դաշ­նակ­ցութ­յու­նը: Մի խոս­քով` նա­խա­գահ Սարգս­յա­նի հա­մաշ­խար­հա­յին շրջա­գա­յութ­յան պա­րա­գա­յում գործ ու­նենք քա­ղա­քա­կան կամ­քի բա­ցա­կա­յութ­յան փաս­տի, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից խու­սա­փե­լու փոր­ձի և հայ ա­ռաջ­նոր­դի «դե­մոկ­րա­տութ­յա­ն», ու­րի­շի կար­ծի­քը լսե­լու կա­րո­ղութ­յան և պատ­րաս­տա­կա­մութ­յան  պատ­րան­քի ստեղծ­ման հետ: Կար­ծում եմ` լուրջ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ նման գոր­ծե­լա­կեր­պը տեղ չու­նի. ե­թե ո­րո­շումն ար­դեն ըն­դուն­ված է, ո­րում ոչ մի կետ չես փո­խի, ար­ժե՞ արդ­յոք ժա­մա­նակ կորց­նել կաս­կա­ծե­լի հա­սա­րա­կա­կան մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի վրա, մա­նա­վանդ որ ոչ մի օ­գուտ դրան­ցից չկա: Ինչ վե­րա­բե­րում է վնա­սին, ա­պա ափ­սոս, որ այն չեն նկա­տում...

6 Մա­թե­մա­տի­կա­յում գո­յութ­յուն ու­նի «կրի­տի­կա­կան թի­վ» հաս­կա­ցութ­յու­նը, ո­րը քա­ռա­կու­սի ար­մա­տի ա­ծանց­յալն է: Ֆի­զի­կա­յում գո­յութ­յուն ու­նի «կրի­տի­կա­կան կե­տ» հաս­կա­ցութ­յու­նը, ո­րը ո­րո­շում է նյու­թի կրի­տի­կա­կան վի­ճա­կը և ա­վարտ­վում է, ա­սենք, հե­ղուկ-գո­լոր­շի­նե­րի փու­լա­յին հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յան կո­րով և այլն: Կան նաև «կրի­տի­կա­կան բեռն­վա­ծութ­յու­ն» (շի­նա­րա­րա­կան մե­խա­նի­կա­յում, ո­րի դեպ­քում տե­ղի է ու­նե­նում դե­ֆոր­մաց­վող հա­մա­կար­գի կա­յու­նութ­յան կո­րուստ), «կրի­տի­կա­կան զանգ­վա­ծ» (մի­ջու­կա­յին ֆի­զի­կա­յում, որն ա­պա­հո­վում է շղթա­յա­կան մի­ջու­կա­յին ռեակ­ցիա­յի ըն­թաց­քը) հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը: